Dominujące języki Afganistanu to paszto oraz dari. Wśród innych języków Afganistanu znajdziemy uzbecki (10%), angielski (5% do czasu nagłego wycofania się USA i sojuszników w ostatnim miesiącu), turkmeński, urdu. Uzbecki i turkmeński należą do tureckiej rodziny językowej; natomiast paszto i dari (wraz z mniejszymi beludżi nuristani) należą do indoirańskiej grupy językowej, która, podobnie jak polski, zalicza się do rodziny języków indoeuropejskich. Mylnie bywają brane za arabski przez użycie pisma arabskiego, rozbudowanego o litery na oznaczenie dodatkowych dźwięków.
Paszto jest językiem najliczniejszej grupy etnicznej kraju (ok. 50%) – Pasztunów. Z tego języka pochodzi nazwa kraju; “afghani” początkowo (już w III w.) oznaczało Pasztunów, dopiero potem obywateli Afganistanu. Natomiast dari jest językiem mniejszości takich jak Ajmakowie, Tadżycy, Hazarowie, jest jednak powszechnie używany (jako L1 lub L2) przez 78% mieszkańców Afganistanu.
Język dari
Nazwa dari była efektem kompromisu, gdyż początkowo pasztuńscy politycy chcieli uznać jedynie paszto za język oficjalny Afganistanu (twierdząc, że farsi jest już językiem obowiązującym w innym kraju – Iranie). Tak więc, w konstytucji z 1964 roku, obok paszto, jako oficjalny język Afganistanu wpisano dari. Mimo to, wielu użytkowników tego języka nadal posługuje się nazwą farsi i uważa termin dari za narzucony przez Pasztunów dla odcięcia ich od perskiej kultury narodowej. Język ten jest nazywany również afgańskim perskim lub perskim dari. Stulecia temu nazwa dari była używana na oznaczenie perskiego, zwłaszcza odmiany oficjalnej (“dari” znaczy właśnie “dworski”). W komentarzu znajdziesz o różnicach farsi / dari.
Języki Afganistanu: paszto
Paszto jest zróżnicowany dialektalnie i nie ma wersji ustandaryzowanej. Ma rozbudowany system dźwięków. Znajdziemy wśród nich takie, które kojarzymy też z polskim, jak c, dz, a także sz i ż takie jak w polskim. Co ciekawe, standardowe powitanie w paszto to ستړی مه شې ⟨stә́ṛay mә́ še⟩, co dosłownie znaczy “obyś się nie zmęczył”. O tym języku powiemy więcej w kontekście wpisu poświęconego powiązania języków i kultury Afganistanu.
Farsi i dari – ten sam język?
Literacki standard farsi i dari jest bardzo zbliżony, natomiast jeśli chodzi o różnice dialektalne, bywają one spore, zarówno w Iranie, jak i w Afganistanie. Różnica w leksyce polega przede wszystkim na używaniu innych słów do nazywania nowych zjawisk oraz innych źródłach zapożyczeń (w Afganistanie więcej z angielskiego i paszto, w Iranie z francuskiego i tureckiego, ale w każdym z nich obecne są liczne zapożyczenia z arabskiego). Gramatyka standardowo jest taka sama, pewne modyfikacje pojawiają się w mowie potocznej. Oba języki dzielą uproszczenia w stosunku do języka literackiego, przykładowo, zapożyczone z arabskiego dźwięki emfatyczne są najczęściej wymawiane jako [s]. Ponadto, w dari niektóre arabskie formy tworzenia imiesłowów przymiotnych są twórczo wykorzystywane, np. ⟨mufāšen⟩ to określenie na modnie ubierające się osoby (wyciągnięto rdzeń f, š, n ze słowa “fashion”)
Fonetyka dari jest bardziej archaiczna. Dari zachowuje m.in.:
– wymowę و jako [w] (w Iranie to [v]), ق jako emfatycznego [q] (w Iranie częściej jako gh [ɣ], a więc bez odróżnienia od ghain غ – co widać w zdaniu na ostatnim obrazku);
– dawną wymowę dyftongów (zob. różnicę między aj / ej na ostatnim obrazku);
– rozróżnienie fonemów [ē], [ī] (lew w afgańskim to ⟨šēr⟩, a nie ⟨šir⟩);
– samogłoskę [a], stąd np. jeden یک w Iranie to ⟨jek⟩, a w Afganistanie to ⟨jak⟩.
Przez to dla niektórych w Iranie dari jest jak “kresowy polski” dla Polaków, może sprawiać wrażenie czegoś prowincjonalnego lub przypominać brzmienie ładnego dawnego perskiego (jeśli ktoś jest lepiej zorientowany w języku).
Slajdy z przykładami: języki Afganistanu
Autor: Paweł Chról
Źródła