Językoznawstwo można podzielić na kilka sposobów. W poście prezentujemy różne dyscypliny lingwistyki teoretycznej podzielone pod względem tego, na jakie warstwy można podzielić język (od dźwięku po użycie w kontekście).

językoznawstwo

1. fonetyka

Fonetyka jest dziedziną językoznawstwa, która zajmuje się badaniem fizycznych dźwięków mowy, często bez potrzeby odnoszenia się do całego systemu danego języka.
Jednostki fonetyczne nazywane są głoskami (phones).

  • Głoski to segmenty dźwiękowe, realizacje fonemu (czyli rzeczywiste dźwięki), które powstają jako fizyczne dźwięk w wyniku artykulacji.

Fonetyka jest podzielona na trzy główne rodzaje:

  • artykulacyjna (wytwarzanie dźwięków), bada zachowanie narzędzi mowy w czasie produkcji dźwięku
  • akustyczna (transmisja dźwięków), bada właściwości fizyczne i transmisję dźwięków mowy.
  • audytywna (percepcja dźwięków), bada słyszenie oraz percepcję dźwięków mowy.

2. fonologia

Fonologia bada sposób organizacji dźwięków w różnych językach, w obrębie jednego języka, zdania lub słowa.

Podstawową jednostką fonologiczną jest fonem, czyli każda jednostka dźwiękowa, która pomaga odróżniać jedno słowo od drugiego, np. /t/ vs /d/ w słowach kot i kod. Fonem jest jednak pojęciem abstrakcyjnym („prototypowym” dźwiękiem mowy), realizowanym w rzeczywistej mowie przez głoski.

W fonologii można wyrażać gramatykę wzorców dźwięków mowy. Kiedy wymawiamy słowo kod, ostatnia spółgłoska /d/ zmienia się w /t/. Jest to regularny proces języka polskiego. Fonologicznie w ujęciu generatywnym możemy go więc opisać za pomocą ogólnej gramatycznej zasady:

/-d/ zmienia się w /-t/ na końcu wyrazu, czyli
OBS[+voice] → [-voice] / _#

3. morfologia

Morfologia jest nauką o wewnętrznej strukturze słów. Analizuje strukturę słów i części słów, takich jak rdzeń, wrostki, przedrostki i przyrostki. Zajmuje się również częściami mowy, intonacją i akcentem oraz tym, jak kontekst może zmienić wymowę i znaczenie słowa. Morfologię odróżnia się od leksykologii, która jest badaniem słów i tego, w jaki sposób tworzą one słownictwo danego języka.

Słowa mają strukturę wewnętrzną, są zbudowane z jeszcze mniejszych kawałków – morfemów. Możemy wyróżnić słowa:

  • proste: nie mają wewnętrznej struktury (składają się tylko z jednego morfemu) np. dom, kot, więc nie mogą być podzielone na mniejsze części, które niosą znaczenie lub funkcję;
  • złożone: składają się z dwóch lub więcej morfemów), np. kot+ka; sufiks -ka jest dodany do rdzenia kot, by utworzyć formę żeńską.

4. składnia

Dział językoznawstwa, który odnosi się do zasad, które rządzą sposobami łączenia słów w frazy, wyrażenia i zdania.

Do głównych zagadnień składni należą:

  • szyk wyrazów, relacje gramatyczne,
  • hierarchiczna struktura zdań,
  • kongruencja (zgodność),
  • składniowe zróżnicowanie międzyjęzykowe,
  • związek między formą a znaczeniem.

Istnieje wiele podejść do składni, które różnią się między sobą pod względem głównych założeń i celów.

5. semantyka

W lingwistyce semantyka zajmuje się badaniem znaczenia. Może analizować znaczenie na poziomie znaków, słów, fraz, zdań lub większych jednostek dyskursu. Zagadnienia semantyki to na przykład: badanie jak mniejsze części, takie jak słowa, łączą się i oddziałują na siebie; badanie natury znaczenia pojedynczych słów; poszukiwanie uniwersalnych znaczeń (semantyczne uniwersalia językowe); analizowanie wieloznaczności. W semantyce wyróżnia się kilka kierunków, dwa z ważniejszych to:

  • semantyka formalna (referencyjna), która dąży do stworzenia zasad semantycznych za pomocą języka formalnego;
  • semantyka leksykalna (translacyjna), która opisuje powiązania między znaczeniami za pomocą relacji takich jak synonimia, sprzeczność czy wynikanie.

6. pragmatyka

Pragmatyka jest badaniem, w jaki sposób kontekst przyczynia się do znaczenia. Dziedzina ta ocenia, w jaki sposób język ludzki jest wykorzystywany w interakcjach społecznych oraz analizuje relacje między mówcą a odbiorcą.

Ważniejsze zagadnienia to między innymi:

  • teoria aktów mowy (wyrażenia jako akty mowy, które nie tylko niosą informacje, ale także powoduje jakieś działanie)
  • reguły konwersacyjne (zbiór praw regulujących komunikację językową, maksymy konwersacyjne Grice’a)
  • teoria relewancji (zakłada istnienie w języku zasady ekonomii, polegającej na tym, że nie należy mówić tego, co jest nieistotne)
  • presupozycja (ukryte założenie dotyczące świata lub podstawowe przekonanie związane z wypowiedzią)
  • okazjonalność (wyrażenie bez stałego przyporządkowania do konkretnego przedmiotu, zyskujące znaczenie w konkretnej sytuacji, np. ja, tam, wczoraj).

Autorka: Maria Bolek

Bibliografia