Psycholingwistyka to interdyscyplinarna dziedzina, która bada, jak nasz umysł przetwarza język. Łączy ona kilka dziedzin dziedziny: psychologię, która zajmuje się badaniem procesów umysłowych, lingwistykę, która bada język i jego strukturę, oraz neuronaukę, która analizuje funkcjonowanie mózgu. Poprzez badania staramy się zrozumieć, jak uczymy się języka, jak go używamy i jak rozumiemy to, co mówią inni. Eksperymenty dotyczące pamięci językowej, strategii percepcyjnych oraz percepcji mowy pomagają nam zgłębić te złożone procesy.
Psycholingwistyka: początki
Wilhelm Wundt, często uważany za ojca psychologii eksperymentalnej, oraz Hermann Paul, niemiecki lingwista z końca XIX wieku, wpłynęli na kształtowanie się psycholingwistyki, podkreślając znaczenie metod eksperymentalnych i psychologicznych aspektów używania języka. Później, w latach 50-tych XX wieku, rewolucja poznawcza przyczyniła się do rozwoju kluczowych teorii, jak teoria gramatyki transformacyjno-generatywnej Noama Chomsky’ego, która podkreślała istnienie wrodzonej gramatyki uniwersalnej i znaczenie procesów poznawczych w rozumieniu i produkcji języka.
Kluczowe obszary badań
- Badania nad nabywaniem języka, czyli nad tym, jak dzieci i dorośli uczą się języków
- Rozpoznawanie mechanizmów, za pomocą których mózg rozpoznaje, analizuje i interpretuje struktury językowe
- Badanie procesów planowania mowy, wyboru słów oraz organizacji gramatycznej
- Badaniami nad efektami wielojęzyczności na funkcje poznawcze i językowe
- Odkrywanie neurobiologicznych podstaw języka
- Badania zaburzeń językowych wynikających z uszkodzenia mózgu, szczególnie pod kątem ich wpływu na rozumienie i produkcję językową
Metody badań: psycholingwistyka
- Eksperymenty psychologiczne w psycholingwistyce wykorzystujące czas reakcji oraz inne wskaźniki do badania rozumienia i produkcji mowy
- Neuroobrazowanie, czyli techniki takie jak fMRI i EEG
- Analiza pomyłek językowych w mowie i piśmie, służące identyfikacji mechanizmów przetwarzania językowego
- Badanie okulograficzne, czyli technika śledzenia ruchów oczu, badająca na przykład proces czytania
- Stymulowanie mózgu: metody takie jak TMS, umożliwiające manipulację aktywnością mózgu w celu zrozumienia jego roli w przetwarzaniu języka
Klasyczne badanie nad przetwarzaniem języka
Efekt McGurka jest jednym z najbardziej znanych eksperymentów w psycholingwistyce, który ilustruje współpracę wzroku i słuchu podczas przetwarzania mowy (jeśli macie dostęp do YouTube, to polecamy znaleźć nagranie, żeby przekonać się, jak działa ten efekt).
W eksperymencie uczestnicy obserwują wideo, na którym widzą ruchy ust wytwarzające dźwięki takie jak „ba”, „ga”, „da” itp., jednak słyszą różne dźwięki, które mogą być sprzeczne z tym, co widzą. Mózg jest w stanie połączyć te różne bodźce sensoryczne i stworzyć wrażenie zupełnie nowego dźwięku, który różni się od rzeczywistego. Efekt McGurka podkreśla znaczenie integracji multisensorycznej w procesie percepcji mowy oraz pomaga zrozumieć, jak ludzki umysł interpretuje i przetwarza informacje z różnych źródeł sensorycznych.
Mam to na końcu języka
Zjawisko tip-of-the-tongue (dosłownie: koniec języka, tak jak: mieć coś na końcu języka) jest stanem, w którym doświadczamy trudności w odnalezieniu lub wymówieniu konkretnego słowa pomimo świadomości jego istnienia w pamięci.
Zjawisko TOT dostarcza wglądu w procesy produkowania i przetwarzania języka. Pokazuje, że nasze zdolności językowe nie zawsze działają bezbłędnie; czasami dochodzi do chwilowych blokad w dostępie do słownictwa. Psycholingwistyczne badanie takich zjawisk pozwala zrozumieć, jak mózg przechowuje słowa, w jaki sposób uzyskujemy do nich dostęp oraz jakie czynniki mogą wpływać na te proces (np. wiek, stres czy zmęczenie).
Spuneryzm
Spoonerism (w języku polskim znane jako spuneryzm) to zjawisko, w którym dźwięki lub morfemy są zamieniane miejscami między dwoma słowami we frazie. Przykład: guć żumę, zamiast żuć gumę. Komu nie zdarzyło się popełnić takiego błędu? Zjawisko to nazwano na cześć Williama A. Spoonera, oksfordzkiego wykładowcy, który rzekomo był podatny na takie pomyłki.
Spuneryzmy stanowią istotny obiekt badań dla psycholingwistyki i neurobiologii języka, gdyż pozwalają dowiedzieć się, jak mózg organizuje i przetwarza język na poziomie produkcyjnym. Co więcej, przyglądanie się im pomaga zrozumieć, jak ludzki mózg reaguje na pomyłki w mowie i jak szybko dokonuje korekt semantycznych i fonologicznych. Ponadto, badania nad spuneryzmami mają praktyczne zastosowania w diagnostyce i terapii zaburzeń mowy.
fMRI a psycholingwistyka
Funkcjonalny rezonans magnetyczny, czyli fMRI, to technika obrazowania, która pozwala na bezinwazyjne badanie aktywności mózgu. Głównym celem fMRI jest obserwacja, jak neurony w mózgu zmieniają swoją aktywność w odpowiedzi na różnorodne bodźce lub czynności, takie jak np. czytanie, oglądanie czegoś, mówienie czy słuchanie. Technika ta mierzy zmiany w przepływie krwi tlenowej, które są powiązane z aktywnością neuronalną. Dzięki temu możliwe jest mapowanie obszarów mózgu zaangażowanych w specyficzne procesy poznawcze, takie jak przetwarzanie języka, pamięć, emocje czy percepcja. Badania wykorzystujące fMRI w psycholingwistyce pozwalają na dość precyzyjne mapowanie obszarów mózgu zaangażowanych w konkretne procesy językowe.
EEG w psycholingwistyce
Badania EEG (elektroencefalografia) są techniką neuroobrazowania, która mierzy aktywność elektryczną mózgu. Polegają one na umieszczaniu na głowie elektrod, które rejestrują zmiany w potencjale elektrycznym generowanym przez neurony mózgowe. Te zmiany są następnie rejestrowane i analizowane w celu zrozumienia aktywności mózgu związanej z różnymi funkcjami i procesami poznawczymi. W kontekście psycholingwistyki, badanie EEG umożliwia analizę reakcji mózgu na różne bodźce lingwistyczne, jak na przykład błędy składniowe, różnice w dźwiękach mowy czy przełączanie się między językami. Pozwala na obserwację specyficznych potencjałów wywołanych przez te bodźce, dzięki czemu mamy dostęp do danych, które są mówią nam na przykład o nieświadomym przetwarzaniu języka lub wykazują niewidoczne inaczej różnice między różnymi stylami przetwarzania językowego u osób jedno- i wielojęzycznych.
Autorka: Maria Bolek
Bibliografia
Gaskell, M. G., & Altmann, G. (Eds.). (2007). The Oxford handbook of psycholinguistics. Oxford University Press, USA.
Hagoort, P. (2005). On Broca, brain, and binding: A new framework. Trends in Cognitive Sciences, 9(9), 416-423. doi:10.1016/j.tics.2005.07.004
Levelt, W. J. M. (2012). A History of Psycholinguistics: The Pre-Chomskyan Era. Oxford University Press.
Luck, S. J. (2014). An Introduction to the Event-Related Potential Technique (2nd ed.). Cambridge, MA: The MIT Press.
Mitchell, T. M., Shinkareva, S. V., Carlson, A., Chang, K. M., Malave, V. L., Mason, R. A., & Just, M. A. (2008). Predicting human brain activity associated with the meanings of nouns. Science, 320(5880), 1191-1195.
Poldrack, R. A. (2011). Inferring mental states from neuroimaging data: From reverse inference to large-scale decoding. Neuron, 72(5), 692-697. doi:10.1016/j.neuron.2011.11.001
Tiippana, K. (2014). What is the McGurk effect? Frontiers in Psychology, 5, 91962.
Znajdziesz nas też w social mediach: