Czy wiecie, że „Gruzja” po gruzińsku wcale nie nazywa się Gruzja? To jeden z tych faktów, który od razu pokazuje, jak wyjątkowy jest ten kraj. Sami mieszkańcy mówią na swoją ojczyznę Sakartwelo (საქართველო). Nazwa ta, podobnie jak sam język gruziński, opowiada tysiącletnią historię izolacji, dumy i unikalnej tożsamości w sercu Kaukazu.

Jeśli myśleliście, że o Gruzji wiecie już wszystko, zapraszamy do odkrycia jej na nowo – przez pryzmat nazw i języka.

Skąd więc „Gruzja” i „Georgia”?

Nazwa, której Gruzini używają na co dzień – Sakartwelo – jest głęboko zakorzeniona w ich historii. Składa się z dwóch części: rdzenia kartwel-i, który pierwotnie oznaczał mieszkańca centralnego regionu Kartli, oraz typowego gruzińskiego prefiksu sa-X-o, tworzącego konstrukcję „miejsce, gdzie żyją X”. Najprościej mówiąc, Sakartwelo to „Kraj Kartwelów”, czyli „Kraj Gruzinów”.

Nazwy, których używamy w Polsce i na Zachodzie, to tzw. egzonimy – nazwy nadane z zewnątrz i mające zupełnie inne pochodzenie.

  • Gruzja (Polska i kraje słowiańskie): Nazwa „Gruzja” (ros. Gruziya) trafiła do nas za pośrednictwem Imperium Rosyjskiego, ale jej korzenie są perskie (od Gorjestân).
  • Georgia (Zachód): Angielska nazwa „Georgia”, po raz pierwszy zanotowana w 1320 roku, również najprawdopodobniej wywodzi się z Persji. Krzyżowcy i podróżnicy przejęli ją od perskiego określenia Gruzinów – gurğ.
  • Mit o św. Jerzym: Wbrew popularnej legendzie, nazwa „Georgia” nie pochodzi bezpośrednio od imienia św. Jerzego. Choć jest on patronem kraju, etymologia tej nazwy jest inna.
  • Kraina Wilków: Co ciekawe, językoznawcy podejrzewają, że wiele z tych obcych nazw (w tym perska gurğān) ma wspólny, staroperski rdzeń vrkān, który oznaczał… „krainę wilków”.

Język gruziński: starożytny skarb Kaukazu

Równie wyjątkowy jak nazwa kraju, jest sam język gruziński, czyli kartuli ena (ქართული ენა).

Jego pierwszą i najważniejszą cechą jest izolacja. Język gruziński nie jest spokrewniony ani z rosyjskim czy polskim (rodzina indoeuropejska), ani z tureckim (rodzina turkijska). Należy do starożytnej i osobnej rodziny języków kartwelskich, która przetrwała tysiąclecia w górach Kaukazu.

Pismo, którego nie pomylisz z żadnym innym

Gruzini piszą we własnym, unikalnym alfabecie zwanym mchedruli (მხედრული). Składa się on z 33 liter o charakterystycznych, obłych kształtach, które nie mają odpowiedników nigdzie indziej na świecie. Co ciekawe, w alfabecie gruzińskim nie ma podziału na małe i wielkie litery. Oznacza to, że nazwy własne i początki zdań zapisuje się dokładnie takimi samymi literami, jak resztę tekstu.

Wyzwanie dla obcokrajowców

Dla Europejczyków uczących się gruzińskiego, fonetyka bywa ogromnym wyzwaniem. Język ten słynie z zamiłowania do skomplikowanych zbitek spółgłoskowych. Najsłynniejszym przykładem jest słowo gvprtskvni (გვფრცქვნი), które oznacza „obierasz nas” i składa się z ośmiu spółgłosek z rzędu.

Do tego dochodzą tzw. spółgłoski ejektywne – charakterystyczne „strzelające” dźwięki, które powstają przez gwałtowne wyrzucenie powietrza z krtani, bez udziału strun głosowych.

Gruzja wielu języków – nie tylko język gruziński

Gruziński jest językiem państwowym, ale Sakartwelo to prawdziwa językowa mozaika. W kraju oficjalnie uznaje się mniejszości narodowe, a ich języki są żywą częścią lokalnych społeczności.

Na co dzień w Gruzji usłyszymy również:

  • Język azerbejdżański: To język najliczniejszej mniejszości w Gruzji, stanowiącej ponad 6% populacji. Dominuje na południowym wschodzie kraju, w regionie Kvemo Kartli.
  • Język armeński: Używany przez drugą co do wielkości mniejszość, głównie w regionie Samcche-Dżawachetia oraz w stolicy, Tbilisi. Podobnie jak gruziński, ma swój własny, starożytny alfabet.

To jednak nie wszystko. W samej Gruzji istnieją też inne języki z rodziny kartwelskiej, które są blisko spokrewnione z gruzińskim, ale nie są z nim wzajemnie zrozumiałe. Należą do nich megrelski (używany w Megrelii) i swański (używany w Swanetii). Niestety, oba te języki są obecnie uznawane za zagrożone wymarciem.

Chcesz wiedzieć więcej? Posłuchaj naszego podcastu!

Powyższe informacje to tylko wierzchołek góry lodowej. Jak ta skomplikowana mozaika językowa funkcjonuje na co dzień w Sakartwelo? Z jakimi realnymi wyzwaniami mierzą się mniejszości, próbując nauczyć się gruzińskiego w szkole? Jaki status ma dziś język rosyjski, a jaką rolę odgrywa angielski w młodym pokoleniu?

Na te i wiele innych pytań odpowiada nam gościni specjalna, ekspertka w temacie, dr Klaudia Kosicińska.

Odcinek jest już dostępny na Spotify, YouTube i Apple Podcasts