Gwara poznańska

Tak zwana „gwara poznańska” to lokalny wariant języka polskiego, powszechny wśród niektórych mieszkańców Poznania i okolic.

Gwara poznańska: historia

Rozwinęła pod silnym wpływem języka niemieckiego od końca XVIII do początku XX wieku (w wyniku podboju ziemi poznańskiej przez Królestwo Prus) oraz koniec XIX wieku w wyniku dużego napływu ludności wiejskiej do miast (w procesie poszerzania granic miasta oraz w związku z rozwojem przemysłowym, który wymagał dużej liczby pracowników). Dlatego należy pamiętać, że gwara to nie tylko leksyka, różnice pojawiają się na różnych poziomach językowych, także w fonetyce, składni, morfologii.

Regionalizmy, czyli… błędy?

Początkowo ten regionalny wariant polszczyzny dyskutowany był głównie w kategoriach błędów językowych. W dwudziestoleciu międzywojennym pojawiły się takie opracowania jak na przykład: „Odrębności słownikarskie kulturalnego języka polskiego w Wielkopolsce w stosunku do kulturalnego języka w Galicyi” (Danysz), „Błędy językowe” (Biliński), „Błędy językowe w Wielkopolsce” (Szyperski)… W poradnikach tego typu zwracano nauczycielom uwagę, na jakie charakterystyczne cechy regionalne (zwane „błędami”) powinni zwracać uwagę w trakcie lekcji polskiego. Z czasem, z powodu stygmatyzacji lokalny wariant zaczął tracić na popularności.

Kilka cech wymowy wielkopolskiej

• udźwięcznienia między wyrazami przed sonorantami
  brat ojca /brad ɔjt͡sa/, kosz malin /kɔʐ malin/

• udźwięcznienia w środku wyrazów
  truskawka <druzgawka>, śliski <ślizgi>,
  huśtawka <huźdawka>, weszliśmy <weszliźmy>

• wymową [ŋ] w zbitkach /n+k/ lub /n+g/, również na granicy morfologicznej wyrazu
  okienko: /ɔkiɛnkɔ/ → /ɔkiɛŋkɔ/
  sukienka: /sukiɛnka/ → /sukiɛŋka/

• wymowa końcowego -ą jako /ɔm/
  tą fajną osobą /tɔm fajnɔm ɔsɔbɔm/

• redukcja zbitek /tʂ, dʐ/ do /t͡ʂ, d͡ʐ/
  trzeba jako <czeba>
  trzy jako <czy>

• różne zmiany i redukcje samogłosek
  dzień jako <dziń>, /ʥɛɲ/ → /ʥiɲ/
  pięć jako <pińć>, /pjɛɲʨ/ → /piɲʨ/
  dyrektor jako <derektor>, /dɨrɛktɔr/ → /dɛrɛktɔr/
  tutaj, daj jako <tutej, dej>, /tutaj, daj/ → /tutɛj, dɛj/
  koniec jako <kuniec>, /kɔɲɛʦ/ → /kuɲɛʦ/

• „zmiękczenie” głosek szczelinowych
  szpital jako <śpital>, /ʂpʲital/ → /ɕpʲital/,
  drzwi jako <dźwi>, /dʐvʲi/ → /ʥvʲi/

• wymowa 'we, 'ze’ w’ przed /v s z ɕ ʐ/
  we Warszawie, we środę, ze solą, ze siostrą…

• zachowanie dźwięcznego /v/ po spółgłoskach bezdźwięcznych
  twój /tvuj/, sweter /svɛtɛr/
  krwawy /krvavɨ/, kwiat /kviat/
  

Gwara poznańska: słowniczek

szneka z glancem – drożdżówka z lukrem, od niem. Schnecke (ślimak lub ciastko drożdżowe w kształcie ślimaka)
skibka – kromka chleba obkład – to, co kładzie się na kanapkę
pyry – ziemniaki (jedna z hipotez mówi, że nazwa ta wzięła się od Peru, skąd są ziemniaki) z gzikiem
tytka – torebka papierowa, od niem. Tüte
korbol – dynia (lub duży brzuch), od niem. Kürbis
szagówki – kluski z gotowanych ziemniaków, nazwa stąd, że krojone są ukośnie (niem. schräg)
pyzy – czyli „kluchy na łachu”, „kluski na parze”, (inaczej niż w reszcie Polski, gdzie pyzy to kluski ziemniaczane)

tej – wołacz zaimka ty, używany w różnych kontekstach jako wykrzyknienie, zwrócenie czyjejś uwagi, podobnie do „ej”, np.

Tej, cho-no tu!
Wuchta wiary tej!
Tej, cho na ćmika!
Tej, widziałeś, jak rozkopane?

ćmiki – papierosy
łee tam – wykrzyknienie „ach tam! nic to!”
łe jery – wykrzyknienie „o rany!” d
inks, dynks – nieokreślone coś, przedmiot którego rozmówca nie potrafi dokładniej nazwać, od niem. Dings o tym samym znaczeniu
Gwiazdor przynosi prezenty świąteczne
bździągwa – dziewczyna
szczun – chłopak
eka – kąt, róg, np. ulicy lub grupa osób z tego samego fyrtla (Eka z Małeki)
bana – pociąg od niem. Bahn, kolej…
wuchta wiary – dużo ludzi
fyrtel – dzielnica, od niem. Viertel bimba – tramwaj
nadusić – nacisnąć od/zakluczać – otwierać / zamykać kluczem
na szagę – na skróty z niem. schräg, skośny
ryczka – stołek, taboret z niem. Rückhalt, oparcie
bamber – chłop, prostak; od nazwy chłopów sprowadzonych z okolic Bambergu, aby zasiedlić opuszczone wsie
bejmy – pieniądze, od niem. Böhm
rojber – łobuz, rozrabiaka, od niem. Räuber
kejter – pies, kundel, niem. Köter
kociamber – kot
gira – noga

Gwara poznańska do posłuchania: Stary Marych

---

Autorzy: Maria Bolek, Paweł Chról