Tak zwana „gwara poznańska” to lokalny wariant języka polskiego, powszechny wśród niektórych mieszkańców Poznania i okolic.
Gwara poznańska: historia
Rozwinęła pod silnym wpływem języka niemieckiego od końca XVIII do początku XX wieku (w wyniku podboju ziemi poznańskiej przez Królestwo Prus) oraz koniec XIX wieku w wyniku dużego napływu ludności wiejskiej do miast (w procesie poszerzania granic miasta oraz w związku z rozwojem przemysłowym, który wymagał dużej liczby pracowników). Dlatego należy pamiętać, że gwara to nie tylko leksyka, różnice pojawiają się na różnych poziomach językowych, także w fonetyce, składni, morfologii.
Regionalizmy, czyli… błędy?
Początkowo ten regionalny wariant polszczyzny dyskutowany był głównie w kategoriach błędów językowych. W dwudziestoleciu międzywojennym pojawiły się takie opracowania jak na przykład: „Odrębności słownikarskie kulturalnego języka polskiego w Wielkopolsce w stosunku do kulturalnego języka w Galicyi” (Danysz), „Błędy językowe” (Biliński), „Błędy językowe w Wielkopolsce” (Szyperski)… W poradnikach tego typu zwracano nauczycielom uwagę, na jakie charakterystyczne cechy regionalne (zwane „błędami”) powinni zwracać uwagę w trakcie lekcji polskiego. Z czasem, z powodu stygmatyzacji lokalny wariant zaczął tracić na popularności.
Kilka cech wymowy wielkopolskiej
- udźwięcznienia między wyrazami przed sonorantami
brat ojca /brad ɔjt͡sa/, kosz malin /kɔʐ malin/
- udźwięcznienia w środku wyrazów
truskawka <druzgawka>, śliski <ślizgi>,
huśtawka <huźdawka>, weszliśmy <weszliźmy>
- wymową [ŋ] w zbitkach /n+k/ lub /n+g/, również na granicy morfologicznej wyrazu
okienko: /ɔkiɛnkɔ/ → /ɔkiɛŋkɔ/
sukienka: /sukiɛnka/ → /sukiɛŋka/
- wymowa końcowego -ą jako /ɔm/
tą fajną osobą /tɔm fajnɔm ɔsɔbɔm/
- redukcja zbitek /tʂ, dʐ/ do /t͡ʂ, d͡ʐ/
trzeba jako <czeba>
trzy jako <czy>
- różne zmiany i redukcje samogłosek
dzień jako <dziń>, /ʥɛɲ/ → /ʥiɲ/
pięć jako <pińć>, /pjɛɲʨ/ → /piɲʨ/
dyrektor jako <derektor>, /dɨrɛktɔr/ → /dɛrɛktɔr/
tutaj, daj jako <tutej, dej>, /tutaj, daj/ → /tutɛj, dɛj/
koniec jako <kuniec>, /kɔɲɛʦ/ → /kuɲɛʦ/
- „zmiękczenie” głosek szczelinowych
szpital jako <śpital>, /ʂpʲital/ → /ɕpʲital/,
drzwi jako <dźwi>, /dʐvʲi/ → /ʥvʲi/
- wymowa 'we, 'ze’ w’ przed /v s z ɕ ʐ/
we Warszawie, we środę, ze solą, ze siostrą…
- zachowanie dźwięcznego /v/ po spółgłoskach bezdźwięcznych
twój /tvuj/, sweter /svɛtɛr/
krwawy /krvavɨ/, kwiat /kviat/
Gwara poznańska: słowniczek
- szneka z glancem – drożdżówka z lukrem, od niem. Schnecke (ślimak lub ciastko drożdżowe w kształcie ślimaka)
- skibka – kromka chleba obkład – to, co kładzie się na kanapkę
- pyry – ziemniaki (jedna z hipotez mówi, że nazwa ta wzięła się od Peru, skąd są ziemniaki) z gzikiem
- tytka – torebka papierowa, od niem. Tüte
- korbol – dynia (lub duży brzuch), od niem. Kürbis
- szagówki – kluski z gotowanych ziemniaków, nazwa stąd, że krojone są ukośnie (niem. schräg)
- pyzy – czyli „kluchy na łachu”, „kluski na parze”, (inaczej niż w reszcie Polski, gdzie pyzy to kluski ziemniaczane)
- tej – wołacz zaimka ty, używany w różnych kontekstach jako wykrzyknienie, zwrócenie czyjejś uwagi, podobnie do „ej”, np.
Tej, cho-no tu!
Wuchta wiary tej!
Tej, cho na ćmika!
Tej, widziałeś, jak rozkopane?
- ćmiki – papierosy
- łee tam – wykrzyknienie „ach tam! nic to!”
- łe jery – wykrzyknienie „o rany!” d
- inks, dynks – nieokreślone coś, przedmiot którego rozmówca nie potrafi dokładniej nazwać, od niem. Dings o tym samym znaczeniu
- Gwiazdor przynosi prezenty świąteczne
- bździągwa – dziewczyna
- szczun – chłopak
- eka – kąt, róg, np. ulicy lub grupa osób z tego samego fyrtla (Eka z Małeki)
- bana – pociąg od niem. Bahn, kolej…
- wuchta wiary – dużo ludzi
- fyrtel – dzielnica, od niem. Viertel bimba – tramwaj
- nadusić – nacisnąć od/zakluczać – otwierać / zamykać kluczem
- na szagę – na skróty z niem. schräg, skośny
- ryczka – stołek, taboret z niem. Rückhalt, oparcie
- bamber – chłop, prostak; od nazwy chłopów sprowadzonych z okolic Bambergu, aby zasiedlić opuszczone wsie
- bejmy – pieniądze, od niem. Böhm
- rojber – łobuz, rozrabiaka, od niem. Räuber
- kejter – pies, kundel, niem. Köter
- kociamber – kot
- gira – noga

Gwara poznańska do posłuchania: Stary Marych
Autorzy: Maria Bolek, Paweł Chról
Źródła
Kaźmierski, K., Kul, M., & Zydorowicz, P. (2019). Educated Poznań speech 30 years later.
Słownika gwary miejskiej Poznania, 1997, https://www.poznan.pl/mim/slownik/
Witaszek-Samborska, M. (2006). Odrębności w polszczyźnie miejskiej Poznania. Polonistyka, 8, 20-25.
Cytat za: TVN24 tvn24.pl/magazyn-tvn24/tej-bzdziagwy-i-szczuny-witajcie-w-pyrlandii,25,570
Gruchmanowa, M., Witaszek-Samborska, M., Żak-Święcicka, M. Mowa mieszkańców Poznania. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1987