Stygmatyzacja gwary

Co skłoniło mnie do napisania o postrzeganiu gwary i jej wpływów na język polski? Wpis ten jest inspirowany dwiema rzeczami. Po pierwsze, podróżami po kraju i osłuchiwaniem się z różnymi wariantami polszczyzny. Po drugie, filmem na temat „50 błędów językowych” na kanale Mówiąc Inaczej.

Popularne treści o języku często nie zostawiają miejsca na komentarz lub dialog, dlatego pozwalam sobie na rozpoczęcie rozmowy w takiej formie – i mam nadzieję, że skłoni to kogoś do krytycznego myślenia.

W najnowszym filmie Paulina Mikuła mówi o wymowie „-ą” w wygłosie jako „-o”: że to błąd. Na koniec dodaje: „Jak część z was wie, ja dawniej tak mówiłam, ponieważ jest to wymowa charakterystyczna dla mieszkańców lubelszczyzny, a ja z lubelszczyzny pochodzę (i chyba podkarpacia), no ale walczę. Walczę dzielnie.”

Gorsza wymowa? Percepcja gwary

Z czym tu walczyć? Ze swoim pochodzeniem?
Najwyższa pora przestać stygmatyzować wymowę „wschodnią” czy „dialektalną, gwarową” jako gorszą. Obiektywnie, fonetycznie, mówię to jako osoba zajmująca się naukowo fonetyką: naprawdę nie ma nic gorszego w wymowie „-ą” jako „-o”. Nazywanie tego wariantu „błędnym” jest wynikiem powtarzania niechęci do “wiejskiej”, “wschodniej” wymowy (i inteligencji z tamtych obszarów – na slajdzie dałam wam przykład), która motywowała twórców wytycznych do listowania tego jako błąd.

Zanim się coś powtórzy warto sprawdzić, skąd się to wzięło i zastanowić się, co to konotuje. W tym przypadku to zwykły klasizm pod przykrywką „poprawności językowej”. Podobnie jest w przypadku powtarzania, że wymowa „-om” (charakterystyczna dla wielkopolski) jest błędna.

Smuci mnie bardzo powtarzanie takich rzeczy, bo odbiorcy takich treści dostają wiadomość: to jak mówisz jest błędne, złe. W rezultacie wariantywność wymowy zanika, zanikają gwary i zróżnicowanie językowe Polski. Czy tego naprawdę chcemy?

Apeluję do wszystkich internetowych polonistów_ek pouczających ludzi o „błędach”: uważajcie na to, jak formułujecie swoje wypowiedzi. Pracujecie z językiem, powinnyście_iście mieć świadomość, jaki wasza wypowiedź (np. nazwanie czegoś „złym”, „błędnym”, „niepoprawnym”) może mieć wpływ.

Stygmatyzacja gwary: klasizm

Dlaczego uznano wymowę gwarową za błąd? Nie ma żadnych obiektywnych, naukowych kryteriów językoznawczych, które mówiłyby, że wymowa /-ɔw̃/ („normatywna”) jest lepsza od /-ɔ/ lub /-ɔw/. Źródeł tej oceny można upatrywać się w niechęci do gwary. Poniżej fragment tekstu Kurkowskiej z książki pod redakcją Jadackiej i Markowskiego na temat „nowej inteligencji:

Stygmatyzacja gwary a badania

Powtarzanie takich rzeczy sprawia, że ciężko jest badać polskie dialekty, gwary (albo to, co z nich zostało). Kiedy badacz_ka przychodzi z dyktafonem, nikt nie chce mówić źle. To zupełnie naturalne, po prostu nikt nie chce “źle” wypaść w takiej sytuacji. Dlatego ludzie, zamiast mówić tak jak na co dzień, korygują się, co w rezultacie prowadzi do zakłamanych wyników badań.

Znany każdej osobie badającej język jest przykład Labova. Labov (1966) badał wymowę <r> w różnych grupach społecznych. Kiedy badał wymowę spontaniczną, nie informując ludzi, że są badani (pytał ich o czwarte piętro – fourth floor), wymowa była zróżnicowana. Gdy przeprowadził eksperyment informując, że przeprowadza badanie, pracownicy klasy średniej, zmieniali swoją wymowę, aby dopasować ją do dialektu o wysokim prestiżu. Wielu badanych z niższej klasy w innym badaniu Labova (w którym badani byli proszeni o czytanie z list słów) dodawało -r do słów, w których r w ogóle nie występowało.

Jak norma zmienia język?

Na podstawie niniejszych ustaleń można by stwierdzić, że na ogół realizacje polskiej nosowej samogłoski przedniej [ɛw̃] charakteryzują się bardziej przeważającym początkowym rezonansem oralnym w ich artykulacji niż odpowiednie realizacje samogłoski tylnej [ɔw̃]. Jedną z przyczyn może być fakt, że zgodnie ze współczesnymi normami wymowy polskiej odpowiednikiem dźwiękowym grafemu <ę> na końcu wyrazu powinna być samogłoska ustna [ɛ] (zob. też rozdz. II, przykład 3), natomiast odpowiednia realizacja grafemu ą jako [ɔ] (a nie [ɔw̃]), byłaby uznana za ewidentny błąd wymowy (lub niestandardowy wariant regionalny). Powyższe zróżnicowanie dotyczące norm wymowy dla pozycji końcowych wyrazów może mieć wpływ na stopień nosowości w realizacjach słowno-wewnętrznych odnotowanych w niniejszym badaniu.

Lorenc, A., Król, D., & Klessa, K. (2018).

Powyższy fragment to podsumowanie badania samogłosek nosowych w wygłosie przeprowadzonego przez dr Lorenc (2018). Z tego samego badania wynika też, że tzw. standardowa, pożądana wymowa samogłoski nosowej tylnej w wygłosie wpływa na to, jak wymawiamy samogłoskę -ą w innych kontekstach. Poza tym, samogłoski nosowe zawsze składają się z elementu ustnego oraz nosowego (tzw. wymowa asynchroniczna), nigdy nie jest to samo [õ].

Kompleks niższości dialektu

Kompleks niższości dialektu to termin ukuty przez T. Sibatę (1958). W swojej pracy wymienia kilka przykładów takiego kopleksu, np. przypadki ludzi stających się neurotykami z powodu swoich akcentów i sposobów artykulacji, a nawet skrajny przypadek osoby popełniającej samobójstwo. Tego typu zjawiska nie ograniczają się do Japonii; podobne przypadki odnotowano w Anglii (Crystal 1988; Honey 1989). Stygmatyzacja dialektu może też prowadzić do takich sytuacji jak niesłuszne osadzenie kogoś w więzieniu (przypadki z USA były opisane przez Nancy Niedzielski i Denisa Prestonna, badaczy naukowo zajmujących się socjolingwistyką).

Autorka: Maria Bolek