Etymologia słowa kapibara

Znacie takie sytuacje, że sprawdzacie etymologię jakiegoś słowa i potem spędzacie kilka godzin wczytując się w historyczną i społeczną sytuację języków rdzennych mieszkańców jakiegoś obszaru? Tak właśnie się stało, kiedy postanowiłam poszukać pochodzenia słowa kapibara.

Kapibary są teraz wszędzie, więc naturalnie zaciekawiło mnie to obce polszczyźnie słowo.

Jak się okazuje, słowo kapibara wywodzi się z dawnego języka tupi, w którym znaczyło „tego, który je trawę”. Po prostu. Kapibary jedzą trawę.

Język tupi to jeden z rdzennych języków Ameryki Południowej. Na terenie obecnej Brazylii posługiwano się nim przez kilka stuleci, bo kolonizatorzy (w tym jezuiccy misjonarze) nauczyli się tego języka, żeby komunikować się z lokalnymi społecznościami. 

Być może potomek tego języka (Nheengatu) nie byłby współcześnie zagrożony wyginięciem (klasyfikacja UNESCO), gdyby nie portugalskie dekrety z XVIII wieku zakazujące stosowania tupi. 

Języki Ameryki Południowej

Szacuje się, że w momencie przybycia kolonizatorów na tereny obecnej Brazylii funkcjonowało tam nawet 1500 dialektów i języków, choć wiele z nich było do siebie podobnych. Aby ująć jakoś złożoność rdzennych języków Brazylii, naukowcy grupują je w rodziny językowe, które z kolei dzielą się na pnie językowe. Najpopularniejsze z języków, którymi posługiwano się w tamtych czasach, należały do rodziny tupi-guarani. Osoba posługująca się językiem tupi lub guarani była w stanie porozumieć się z wieloma innymi plemionami.

Język tupi

Stary / klasyczny tupi jest wymarłym językiem tupijskim, którym posługiwali się rdzenni mieszkańcy Brazylii, głównie ci, którzy zamieszkiwali regiony przybrzeżne. Rodzimi użytkownicy nazywali go ñeengatú „dobrym językiem”, ñeendyba „językiem wspólnym”, abáñeenga „językiem ludzkim”. Kiedy Portugalczycy przybyli do Brazylii, zauważyli, że gdziekolwiek się udali wzdłuż rozległego wybrzeża tej nowo odkrytej ziemi, większość miejscowej ludności mówiła podobnymi językami. Jezuiccy misjonarze wykorzystali te podobieństwa, systematyzując wspólne standardy nazwane następnie línguas gerais (języki ogólne), które były używane w tym regionie aż do XIX wieku.

W 1757 roku dekretem królewskim zakazano używania języka tupi, chociaż już wcześniej zaczynał być wypierany zdominowany przez język portugalski, którym posługiwała się duża liczba imigrantów z kraju ojczystego. Ostateczny ciosem dla dawnego tupi było wypędzenie jezuitów w 1759 roku. Po tamtym wydarzeniu wiodącym językiem kraju stał się portugalski.

Współczesny potomek języka tupi jest do dziś używany przez rdzennych mieszkańców okolic Rio Negro, gdzie znany jest jako Nheengatu ([ɲɛʔẽŋaˈtu]), czyli dobry język.

Kolonializm

Kiedy Brazylia została po raz pierwszy odkryta przez Europejczyków, istniało tam 1000-1500 różnych języków. Obecnie pozostało ich niewiele ponad 200. Ten smutny spadek przypisuje się bezpośrednio kolonizacji. Nie zachowało się zbyt wiele śladów tego, że w Brazylii mówiono tak wieloma językami. Jednakże, jednym z niezbitych dowodów są właśnie słowa, które wywodzą się z tych języków – w tym kapibara! Zazwyczaj są to słowa używane w odniesieniu do zwierząt i żywności, które nie istniały w Europie. Większość z nich dotarła do Europy za pośrednictwem języka portugalskiego.

Historia języków w słowach

Co nam zostalo z tupi? W portugalskim występują słowa, które zostały wzięte z lokalnych języków.

Różne słowa z języków tupi-guarani:

– kapibara – „zjadacz trawy”

– ananas – od nanas, czyli „doskonały owoc”

– jaguar – „dzika bestia; ten, który zabija za pomocą jednego skoku”

– pirania – pirá „ryba” +‎ ãia „ząb”

– tapioka – czyli w luźnym tłumaczeniu „osad”, odnosi się do osadu skrobiowego, który uzyskuje się w procesie ekstrakcji

– açaí – od ĩwasa’i, czyli „[owoc, który] płacze lub wydziela wodę”

– tapir

– ara

Język guarani

Innym językiem blisko spokrewnionym z tupi jest język guarani. Guarani nadal jest powszechnie używany przez mieszkańców Paragwaju (ok. 80% mieszkańców kraju) i okoliczne społeczności Argentyny, Brazylii i Boliwii. Jest to wyjątkowe wśród języków amerykańskich. Zmiana języka lokalnego na europejskie języki kolonialne była niemal powszechnym zjawiskiem na kontynencie, ale Paragwajczycy zachowali swój tradycyjny język, jednocześnie przyjmując hiszpański.

Z innych ciekawostek, nazwa gatunkowa kapibary to hydrochaeris, gdzie (gr. ὕδωρ: ýdor = woda), a (χοίρος: choiros = świnia). Wodna świnia.

---

Autorka: Maria Bolek