Ile jest w języku polskim słów na samogłoskę a, które nie są zapożyczeniami (tzn. wywodzą się z prasłowiańskiego)? Bardzo mało, za co odpowiada prejotacja. Są to zazwyczaj spójniki i wykrzyknienia. Nie znajdziemy żadnych rzeczowników czy czasowników. Ciężko podać dokładną liczbę, bo mają różne warianty (czasem końcowe -ż, a niektórych z nich już nie używamy), ale poza tym skromnym zestawem, większość słów we współczesnym polskim zaczynających się na a to stosunkowo późne zapożyczenia.

a, ale, ali, aliści, ależ, ać, aby, acz, aczkolwiek, ani,

aniż, aniżeli, azali, azaliż, albo, abo, albowiem, aż, ażeby…

ach, ała, aha, aaa…, ano…

Prejotacja, czyli skąd j w jajku

Ktoś może powiedzieć: jak to skąd się wzięło? Przecież zawsze było! Ale… nie do końca. Na pewno to słowo nie zawsze funkcjonowało w takiej formie, jak dzisiaj. Jak zresztą większość słów w języku – jedyną stałą rzeczą w języku jest ciągła zmiana (o czym najlepiej można się przekonać sięgając po podręcznik do historii jakiegokolwiek języka). Wróćmy jednak do jajka, a właściwie jaja. Zakłada się, że jego prasłowiańska forma to *ȃje.

Inne słowa – prejotacja

Oprócz jaja, zakłada się, że jeszcze kilka innych słów, które współcześnie zaczynają się na <j>, a w swojej prasłowiańskiej wersji miały a.

  • jabłko – *ablъko
  • jagoda – *àgoda
  • jagnię – *àgnę
  • jama – *ama
  • ja – *azъ
  • jawa – *avь
prejotacja

Jaka jest tego przyczyna?

Prejotacja

Opisane zjawisko jest wynikiem tak zwanej protezy (gr. πρόσθεσις, prósthesis „dodatek; uzupełnienie”), a dokładnie prejotacji (wstawianie /j/ przed samogłoską [a, e, i] w nagłosie, na początku wyrazu). Inne spółgłoski, które pojawiły się w językach słowiańskich w wyniku protezy to m.in. <w>, <ł> oraz <h>. Skąd wiadomo, że zaszedł taki proces? Jest na to kilka tropów.

Rekonstrukcje językowe

Żeby odpowiedzieć na pytanie postawione wcześniej, musimy najpierw zarysować, skąd w ogóle wiemy, że tam od początku nie było /j/. Otóż, nie wiemy tego na 100%, ale tak zakładamy na podstawie porównawczych rekonstrukcji językowych. Dokonuje się ich najczęściej za pomocą porównywania cech dwóch lub więcej spokrewnionych języków. Analizując charakterystyczne dla danego języka procesy i porównując je z innymi językami, określa się, jak mógł wyglądać prajęzyk.

prejotacja, proteza

Aktywna prejotacja

Drugim tropem jest fakt, że prejotacja oraz późniejsza proteza <h> dotknęły też wiele słów, które dotarły do języka polskiego znacznie później (choć nie zawsze odnotowywano to w zapisie).

W niektórych regionach dalej można usłyszeć osoby, które wymawiają <j> przed słowami zaczynającymi się na <i>, <a> lub <e>.

Czemu nastąpił taki proces?

Uważa się, że wszelkiego rodzaju protezy, w tym prejotacja, są wynikiem unikania samogłoski w nagłosie lub unikania rozziewu samogłoskowego, czyli sytuacji, gdy stoją koło siebie dwie samogłoski. Dlaczego? Tu też jest kilka wyjaśnień, ale najprostsze jest takie: żeby lepiej rozpoznawać słowa. Jeśli jeden wyraz kończy się na samogłoskę i następny zaczyna od samogłoski, to trudno rozróżnić dwa tak podobne dźwięki. Pojawienie się spółgłoski pomaga nam określić, gdzie zaczyna się nowy wyraz lub nowa sylaba.

W językoznawstwie uznaje się, że idealna sylaba to taka, która składa się z dwóch kontrastujących ze sobą dźwięków (CV, czyli consontant – spółgłoska i vowel – samogłoska). Właśnie dzięki kontrastowi łatwiej wyłapać granice słów, dlatego w różnych językach można zaobserwować takie zmiany. Innym wyjaśnieniem jest sam fizyczny aspekt wymowy. Przed powiedzeniem jakiegoś słowa, w narządach artykulacyjnych może dochodzić do jakiegoś spięcia, język może ustawiać się w jakiejś pozycji, co powoduje pojawienie się jakiegoś dźwięku przed samogłoską. Ale to tym opowiemy jeszcze kiedyś przy okazji tematu zwarcia krtaniowego…


Autorka: Maria Bolek

Źródła

Boryś, W. (2005) Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.

Brückner, A. (1927). Slownik etymologiezny jezyka polskiego…

Derksen, R. (2007). Etymological dictionary of the Slavic inherited lexicon. In Etymological Dictionary of the Slavic Inherited Lexicon. Brill.

http://www.dialektologia.uw.edu.pl/index.php?l1=leksykon&lid=711

Fox, Anthony (1995). Linguistic Reconstruction: An Introduction to Theory and Method

Mallory, J. P., & Adams, D. Q. (2006). The Oxford introduction to proto-Indo-European and the proto-Indo-European world. Oxford University Press on Demand.

Informacje fonologiczne:

Bethin, C. Y., & y Bethin, C. (1998). Slavic prosody: Language change and phonological theory. Cambridge University Press.

prejotacja, proteza