24.02.2025 mija trzecia rocznica pełnoskalowej inwazji Rosji na Ukrainę. To wydarzenie skłania do głębszej refleksji nad imperialnymi dążeniami Rosji i metodami, jakimi od wieków realizuje swoją politykę podporządkowywania innych narodów. W pamięci mamy też historię naszego własnego kraju, który znajdował się częściowo też pod zaborem rosyjskim. Jednym z kluczowych narzędzi polityki imperialnej Rosji (w różnych jej wydaniach, też ZSRR) jest rusyfikacja – systematyczny proces narzucania języka i kultury rosyjskiej podbitym narodom. W tym tekście chcemy pokazać historyczne korzenie i ewolucję rusyfikacji od czasów Iwana Groźnego po współczesność, pokazując, jak dzisiejsze działania Kremla wpisują się w wielowiekową tradycję imperialnej dominacji. Zrozumienie tej ciągłości historycznej jest niezbędne dla właściwej oceny obecnych wydarzeń i motywacji stojących za agresywną polityką Rosji wobec sąsiednich państw.

W tym wpisie poruszamy takie wątki jak:
– Początki imperializmu rosyjskiego
– Rusyfikacja w Imperium Rosyjskim
– Rusyfikacja i imperializm Związku Radzieckiego
– Ideologia językowa współczesnego Kremla

Początki imperializmu rosyjskiego

Fundamenty Imperium Rosyjskiego położył Iwan IV Groźny, którego panowanie stanowiło przełomowy moment w historii Rosji. Podbił między innymi chanat kazański i astrachański, co zmieniło charakter państwa moskiewskiego – z relatywnie jednolitego etnicznie księstwa przekształciło się ono w wielonarodowe imperium, skupiające ludy mówiące różnymi, często niespokrewnionymi językami.

W 1547 roku jako pierwszy władca moskiewski koronował się na cara Wszechrusi – tytuł oznaczający pretensje do zwierzchnictwa nad wszystkimi ziemiami ruskimi, także tymi, których Moskwa faktycznie nie kontrolowała, jak Kijów czy inne księstwa będące pod władzą Litwy i Polski. Na tej podstawie również późniejsi władcy rosyjscy dążyli do podboju ziem na zachód. Ideologiczną podbudową była również koncepcja Moskwy jak Trzeciego Rzymu. Iwan IV mając wśród przodków władców Konstantynopola („Drugiego Rzymu”) uważał Moskwę za jego spadkobiercę i za centrum prawosławia – ta ideologia przetrwała nawet  zmianę dynastii na Romanowów w kolejnym wieku.

Z rozwojem imperium było związane też tworzenie silnej kontrolującej władzy, duszącej wszelki opór. Okrucieństwo zostało zawarte już w samym przydomku Iwana IV Groźnego, który stworzył podwaliny systemu samodzierżawia – absolutnej władzy carskiej. Wykorzystując religię, przedstawiał siebie jako boskiego pomazańca i pośrednika między Bogiem a poddanymi. Już za jego czasów powstały też specjalne oddziały (opricznina) odpowiedzialne za sianie terroru, likwidację opozycji i pacyfikację ludności.

Ten model rządów, połączony z bezwzględnym tłumieniem opozycji i centralizacją władzy, został później wzmocniony przez Piotra Wielkiego, który w 1721 roku oficjalnie proklamował powstanie Imperium Rosyjskiego i unowocześnił państwo także w zakresie armii i aparatu opresji.

RUSYFIKACJA W IMPERIUM ROSYJSKIM

W XIX wieku Imperium Rosyjskie rozpoczęło systematyczną politykę rusyfikacji jako narzędzie kontroli nad podbitymi terytoriami. Wiązało się to z przekonaniem, że bardziej podporządkowana władzy rosyjskiej będzie ludność, która będzie odcięta od swoich korzeni, języka, bez własnego centrum kulturowego i elit. Polityka ta znacząco nasiliła się za panowania cara Aleksandra II po wojnie krymskiej (1856) i powstaniu styczniowym (1863), gdy władze dążyły do zapobieżenia kolejnym buntom.

Rusyfikację przeprowadzano ją na kilku płaszczyznach. W szkolnictwie wprowadzono obowiązkową naukę rosyjskiego oraz zakaz nauczania w innych językach. W administracji używano wyłącznie języka rosyjskiego, a awans społeczny możliwy tylko poprzez rusyfikację. Promowano też kulturę rosyjską jako tą właściwą i lepiej rozwiniętą cywilizacyjnie. Rusyfikacja obejmowała także planowe osadzanie ludności rosyjskojęzycznej na podbitych terenach w celu ich kolonizacji, wypierania lub asymilacji i ścisłego podporządkowania władzy rosyjskiej. Dotknęło to między innymi ziemie polskie pod zaborem rosyjskim. 

Dla władz rosyjskich szczególnie istotna była kwestia tożsamości ludności wschodniosłowiańskiej. Wychodząc od – wcześniej już wspomnianej – ideologii Wszechrusi, Moskwa zawłaszczyła termin „ruski”. Nazwa ta w rzeczywistości bierze się od Rusi, od której wywodzą się takie narody jak białoruski i ukraiński, i stąd też takie nazwy jak „Rusini” oraz „województwo ruskie” w Rzeczypospolitej. W Imperium Rosyjskim za właściwy „naród ruski” uważano Rosjan, a reszta ludności ruskiej była uważana za jego podporządkowaną część.

W tym celu władze rosyjskie wydały takie dokumenty jak Cyrkularz Wałujewa (1863) oraz Ukaz Emski (1876). Mogły stanowić punkt odniesienia do traktowania innych języków nierosyjskich, ale same skupiały się na ukraińskim, zwanym jedynie „małoruskim” dialektem. Negowały istnienie języka ukraińskiego i zakazywały jego używania w publikacjach, edukacji i życiu publicznym. Zakazywano też tłumaczeń z rosyjskiego na ukraiński. Rusyfikację prowadzono także poprzez podporządkowanie lokalnych kościołów obrządku wschodniego Moskwie. Pod hasłami odwrócenia wpływów polskich na ludność ruską, car zlikwidował Kościół Unicki (kościół obrządku wschodniego podległy papieżowi) – ostatecznie w 1875 roku.

RUSYFIKACJA I IMPERIALIZM ZWIĄZKU RADZIECKIEGO

Rewolucja bolszewicka początkowo przyniosła pozorną zmianę w polityce językowej. W latach 20. XX wieku wprowadzono politykę korienizacji, która teoretycznie miała wspierać rozwój języków narodowych. W ten sposób chciano też zjednać sobie mniejszości narodowych dla władzy sowieckiej oraz znaleźć przychylne kadry w różnych zakątkach państwa. Realizowało to również głoszone przez rewolucjonistów idee odejścia od carskiego imperialnego nacjonalizmu, które zdobyło poparcie dla rewolucji wśród ludzi różnej narodowości. 

Wkrótce jednak się okazało, że ZSRR samo było imperialne i wróciło do rusyfikacji. Zmienił się kurs i dawni członkowie sowieckiej rodziny narodów zaczęli być nazywani burżuazyjnymi nacjonalistami. Wraz z umocnieniem się władzy Stalina nastąpił gwałtowny zwrot ku intensywnej rusyfikacji. Poprzez wykorzenienie tradycyjnych kultur i tożsamości narodowych tworzono „nowego człowieka radzieckiego” . Pod hasłami „przyjaźni narodów” prowadzono systematyczną politykę rusyfikacji, która w praktyce oznaczała kulturowe i często fizyczne wyniszczenie całych społeczności.

Wprowadzono szereg nowych metod, które łączyły tradycyjne formy represji z nowymi technikami kontroli społecznej. Manipulowano także terminologią językoznawczą do uzasadniania rusyfikacji. Promowano pseudonaukową teorię o zbliżaniu się języków i zatracaniu różnic w świecie „równych”.

Wiązało się to też z fizyczną eliminacją intelektualistów, pisarzy i działaczy kulturalnych tworzących w różnych językach. Niszczono archiwa, zabytki kultury oraz miejsca kultu religijnego, które powiązane były również z rozwojem lokalnych kultur. Rusyfikowano też miejsca pracy, i stwarzano przeszkody w administracji dla osób mówiących nie po rosyjsku. Przymusowo różnym językom (np. Azji Centralnej i Mołdawii) zmieniano alfabet na cyrylicę, co miało utrudnić kontakty kulturowe z innymi krajami o podobnych językach i ułatwić rusyfikację.

Prowadzono masowe deportacje całych narodów, co prowadziło do przerwania naturalnego przekazu językowego między pokoleniami. Zwłaszcza podczas II wojny światowej miały miejsce deportacje 500 tysięcy Czeczenów i Inguszów, 440 tysięcy Niemców nadwołżańskich, 200 tysięcy Tatarów krymskich, 100 tysięcy Kałmuków, 200 tysięcy z krajów bałtyckich. Wielu z nich zmarło z głodu i wycieńczenia podczas wędrówki.

Rusyfikacja była przeprowadzana także poprzez szkolnictwo. Działał też system cenzorski. W propagandzie z kolei mówiono o przyjaźni narodów i nowym człowieku radzieckim. Pisano na nowo podręczniki do historii tak, żeby przedstawiały historię w sposób chwalący Związek Radziecki i fałszując historie narodowe. Jedynym dozwolonym kierunkiem w sztuce za Stalina był socrealizm – umożliwiało to także rugowanie sztuki narodowej i przerwanie ciągłości kulturowej z korzeniami.

IDEOLOGIA JĘZYKOWA WSPÓŁCZESNEGO KREMLA

Poprzednie slajdy o historii rosyjskiego imperializmu w różnych jego postaciach oraz towarzyszącej temu rusyfikacji pozwalają też lepiej zrozumieć współczesne działania Rosji i propagandy Kremla. We współczesnej Rosji polityka rusyfikacji ewoluowała w bardziej wyrafinowaną, choć nie mniej agresywną formę.

Centralne miejsce zajmuje w niej koncepcja „ruskiego miru” (rosyjskiego świata). Idea ta łączy elementy imperializmu kulturowego, religii prawosławnej i nostalgii za potęgą ZSRR. Język rosyjski jest przedstawiany nie tylko jako narzędzie komunikacji, ale jako spoiwo szerszej „cywilizacji rosyjskiej”, wykraczającej poza granice państwowe. W dobie cyfrowej taka propaganda jest sprzedawana na całym świecie. Kreml wkłada dużo wysiłku w kampanie dezinformacyjne, przenikanie do mediów społecznościowych na całym świecie, tworzenie przychylnych Rosji baniek informacyjnych, a także wpływanie na polityków w innych krajach.

Ta narracja przekłada się na konkretne działania polityczne. Ochrona praw „ludności rosyjskojęzycznej” stała się standardowym pretekstem do interwencji w sprawy sąsiednich państw. Przykładem tego była aneksja Krymu, separatystyczne republiki w Donbasie i Naddniestrzu, a także agresja na Ukrainę i pogróżki z Kremla w kierunku państwa bałtyckich i Mołdawii. Interwencje zbrojne miały również miejsce w innych krajach stanowiących kiedyś lub teraz republiki podporządkowane Moskwie. Można tu wspomnieć także o zrównaniu z ziemią Groznego i całkowitym podporządkowaniu Czeczenii oraz obecności wojsk rosyjskich także w sąsiednich krajach. W wyniku wielowiekowej polityki rusyfikacji, ludność rosyjskojęzyczna zamieszkuje licznie różne kraje będące kiedyś pod panowaniem Moskwy. Przekłada się to na próbę kontrolowania tych krajów i zgłaszanie pretensji do decydowania za nie przez Kreml. Dzieje się to niezależnie od poparcia ludności rosyjskojęzycznej w tych krajach, co pokazuje przykład Ukrainy, gdzie również osoby mówiące wyłącznie po rosyjsku, poszły na front przeciwko rosyjskiemu najeźdźcy. W samej Rosji natomiast wszechobecna jest cenzura i ograniczanie dostępu do treści innych niż zgodne z oficjalną linią polityczną władz kremlowskich.

Obecna wojna w Ukrainie wydaje się być jednym z kluczowych elementów takiej polityki. Po rozpadzie Związku Radzieckiego Rosja utraciła te tereny, co do których tradycyjnie głoszono, że stanowią nieodłączną część Rosji i jej kolebkę. Na kilka dni przed atakiem Putin głosił, że Ukraina jest integralną częścią rosyjskiej historii, kultury i przestrzeni duchowej. Zgodnie z jego ideologią „trójjedynego narodu ruskiego”, Rosjanie, Ukraińcy i Białorusini stanowią jeden naród, a ich odrębność jest wynikiem „szkodliwych wpływów zewnętrznych”. Wynika z tego też dramatyczna sytuacja językowa w kontrolowanej przez Rosję Białorusi, gdzie systematyczny proces rusyfikacji doprowadził do marginalizacji języka białoruskiego w życiu publicznym i zanikaniu jego użycia. Współczesna rosyjska polityka językowa i kulturowa jest ściśle powiązana z ideologią „raszyzmu” – specyficznej formy nacjonalizmu łączącej przekonanie o wyjątkowości narodu rosyjskiego z agresywnym imperializmem i negacją prawa innych narodów do samostanowienia. W praktyce oznacza to kontynuację historycznych praktyk rusyfikacyjnych, tym razem pod płaszczykiem ochrony „wartości tradycyjnych” i „jedności świata rosyjskiego”.

POSŁUCHAJ PODKASTU O JĘZYKU UKRAIŃSKIM:

PODSUMOWANIE

Rusyfikacja językowa stanowi jeden z najważniejszych i najbardziej długotrwałych procesów w historii rosyjskiego imperializmu. Jest to złożone zjawisko, które przez stulecia ewoluowało pod względem metod i uzasadnień, zachowując jednak swój podstawowy cel – dominację języka i kultury rosyjskiej nad innymi językami i kulturami. Zmieniała się również argumentacja uzasadniająca rusyfikację. W czasach carskich odwoływano się do m.in. do misji cywilizacyjnej i religijnej (przywództwo religijne), w okresie sowieckim do internacjonalizmu i potrzeby „języka komunikacji międzynarodowej”, a obecnie do „ochrony praw rosyjskojęzycznych”. Polityka imperializmu i dominacji mimo ewolucji różnych elementów propagandy, trwa niemal nieprzerwanie do dziś przyjmując nowe formy dostosowane do współczesnych realiów.

Jak pokazuje historia podejścia Rosji (w różnych jej przejawach państwowych), polityka imperialna i kolonizacyjna Kremla jest elementem wielowiekowych tendencji. W przeciwieństwie do kolonializmu zachodnioeuropejskiego, który koncentrował się głównie na zamorskich terytoriach, rosyjska ekspansja przebiegała drogą lądową, stopniowo pochłaniając kolejne terytoria i zamieszkujące je ludy. Od początku ważnym elementem były próby ekspansji na zachód i podporządkowanie sobie sąsiednich krajów Europy. Jednak Rosja skolonizowała także rozległe tereny dalej na wschód.

Rosyjski imperializm wykorzystywał szereg metod kontroli demograficznej i społecznej do podporządkowywania podbitych terytoriów. Wśród nich ważną rolę odgrywała rusyfikacja, a inne działania (takie jak przesiedlenia, osadnictwo ludności rosyjskojęzycznej w kolejnych zakątkach kraju, aparat opresji) zarówno w sposób planowy jak i jako skutek uboczny dodatkowo wpływały na niszczenie innych kultur i języków. Rusyfikacja jako jedna z metod ujednolicania ludności miała też na celu podporządkowania ludności jednej kulturze i jednemu sposobowi myślenia zgodnego z linią polityki rządzących z Moskwy. Zacieranie różnic kulturowych i językowych miało też na celu osłabianie potrzeby oporu, skoro „wszyscy” są podobni lub jak za ZSRR są bratnimi narodami z dominującą rolą władz rosyjskojęzycznych.

Skutki tej wielopokoleniowej polityki są dramatyczne. Wiele języków mniejszych całkowicie zanikło, inne straciły znaczące obszary użycia. Powstały pidżyny i mieszane formy językowe, a prestiż języków lokalnych został poważnie nadszarpnięty. W wielu wypadkach przerwano międzypokoleniowy przekaz języka i kultury lub znacznie ograniczono ich rozwój.  W wielu miejscach lokalne grupy etniczne stały się mniejszością po latach asymilacji, przesiedleń, ograniczeń tworzenia w swoich językach, fizycznej likwidacji części ludności. Dla przykładu, Tatarzy Krymscy stanowią dziś na Krymie jedynie ok. 10% ludności. 

---

Autor: Paweł Chról

Pomoc językowa: język ukraiński i rosyjski