Czekolada, aksolotl, kojot, awokado – to słowa, które dziś wydają się nam zupełnie zwyczajne, a jednak wszystkie mają wspólne źródło: język Azteków, czyli nahuatl. To właśnie z tego starożytnego języka wywodzi się wiele wyrazów, które po podboju Ameryki trafiły do hiszpańskiego, a później – do języków całego świata.

Co to za język – nahuatl?

Nahuatl (nazwę poprawnie wymawia się tak: [ˈnaːwatɬ]) to język z rodziny uto-azteckiej, którym mówili dawni Aztekowie – mieszkańcy środkowego Meksyku. Do dziś posługuje się nim około 1,5 miliona osób, głównie w Meksyku, gdzie funkcjonuje wiele jego regionalnych odmian.

Język nahuatl jest aglutynacyjny, co oznacza, że znaczenia buduje się poprzez „doklejanie” kolejnych cząstek do rdzenia słowa.
Przykład:

  • ni-i = „ja piję”
  • ni-tla-i = „ja coś piję”

Rzeczowniki w nahuatl w formie podstawowej często kończą się na -tl, dlatego wiele zapożyczonych słów – jak czekolada, awokado, aksolotl czy kojot – miało w oryginale podobne zakończenie.

Czekolada czyli… gorzka woda?

Etymologia słowa czekolada:

Powszechną hipotezą jest twierdzenie, że „czekolada” wzięła się od nahuatl xocolatl ([ʃoˈkola:t͡ɬ] dosł. „gorzka woda”), a więc i tu mamy „wodę” – do rewolucji przemysłowej czekolada była jedynie pitna. Warto jednak pamiętać, że jest to tylko hipoteza, gdyż – jak do tej pory – nie udało się odtworzyć dokładnej historii tego słowa.

Pochodzenie tego słowa w nahuatl jest niepewne, ponieważ w tym języku słowo na napój czekoladowy to cacahuatl, co oznacza „kakao wodę”. Istnieje możliwość, że Hiszpanie utworzyli to słowo (być może w celu uniknięcia słowa „caca”, wulgowego hiszpańskiego określenia na „kał”), łącząc słowo „chocol” z języka majów, które oznacza „gorący”, z nahuatlowskim słowem „atl”, które znaczy „woda”. O ile pierwszego członu nie możemy być pewni, to ten drugi jest charakterystycznym elementem innych słów w nahuatl.

Aksolotl – „wodny pies” boga Xolotla

Słowo aksolotl (< āxōlōtl [aːˈʃóːloːt͡ɬ]) zawiera w sobie dwa człony:

  • ātl – „woda”
  • xōlōtl – „sługa” lub imię boga Xolotla, często przedstawianego w postaci psa.

Dlatego niektórzy tłumaczą aksolotla jako „wodnego psa” – istotę łączącą świat ludzi i bogów

Pomidor, chili, awokado – smaki, które przypłynęły z Ameryki

Podbój Azteków przez Hiszpanów w XVI wieku przyniósł Europie nie tylko czekoladę, ale też wiele nowych produktów i nazw:

  • pomidor – hiszp. tomate, ang. tomato < nah. tomatl [ˈtó.matɬ]
  • chili < nah. chīlli [ˈt͡ʃiːlːi]
  • chipotle < nah. chīlpōctli [t͡ʃiːlˈpoːkt͡ɬi], dosł. „palone chili”
  • awokado < nah. āhuacatl [aːˈwakat͡ɬ]

Z tego ostatniego pochodzi też słowo guacamole – z āhuacamolli (āhuacatl ‘awokado’ + molli ‘sos’). Hiszpanie przejęli je jako guacamole, a w angielskim pojawiły się nawet wcześniejsze formy jak avogato pear czy alligator pear!

Inne słowa z języka nahuatl

Z języka Azteków pochodzą także słowa, które dziś funkcjonują w wielu językach:

  • kojot < koyōtl
  • ocelot < ocēlōtl
  • pejotl < peyōtl
  • nahuatl < nāhuatlàtōlli – dosł. „prosty język”

Pismo i kultura Azteków

Aztekowie zapisywali swój język za pomocą znaków ideograficznych. Dopiero po przybyciu Hiszpanów zaczęto zapisywać nahuatl literami łacińskimi, co pozwoliło zachować jego bogactwo w źródłach historycznych.

Dziś język nahuatl jest nie tylko dziedzictwem kultury Azteków, ale też żywym językiem rdzennych społeczności w Meksyku.

Podsumowanie

Wiele słów, które dziś kojarzymy z kuchnią, egzotyką czy naturą, ma wspólne źródło – język nahuatl, którym mówili Aztekowie. Czekolada, aksolotl, awokado, kojot – wszystkie te wyrazy niosą w sobie ślad dawnych kultur Mezoameryki i ich kontaktu z Europą.

Autorzy: Maria Bolek, Paweł Chról