Ksiądz znaczy… król?

Historię słowa można wywieść od praindoeuropejskiego *ǵenh₁- (“rodzić, powodować, wytwarzać”, a także “genesis”). Rdzeń ten przekształcił się później w pragerm. “kunją” czyli “ród, rodzina, krewny (ang. kin)”, z którego powstało “kuningaz” czyli król.

Od starogerm. “kuning” pojawiło się prasłow. słowo “knъęzь”, odnoszące się ogólnie do “władcy”, “pana” i zostało użyte w najdawniejszym znanym słowiańskim tłumaczeniu Biblii: “knez biesów”, “knez miasta” – władca demonów, władca miasta.

Ksiądz – duchowny

Według legendy przedstawionej przez Galla Anonima, to Bolesław Chrobry miał nazwać duchownych księżmi, choć podejrzewa się, że raczej nie zaszło to drogą oficjalną, lecz na zasadzie kalki – przetłumaczenia łacińskiego dominus “pan” (wtedy ”ksiądz”) na osoby duchowne. Dopiero w XVII w. słowo “ksiądz” przestało być używane w znaczeniu świeckim na rzecz określenia “książę”.

Kniaź – książę

Najprawodpodobniej po Unii Lubelskie kniaź przejął znaczenie księcia. Na ziemiach litewsko-ruskich namnożyło się osób z książęcymi tytułami, gdyż ci „nowi” książęta „uzurpowali” atrybuty „prawdziwych” monarchów, aby udowodnić swoje pochodzenie. Ten tytuł mógł się kojarzyć z „naturalnym” wzmocnieniem statusu szlachty w społeczeństwie klasowym, kiedy szlachta-panowie pojawili się w Królestwie Polskim, a szlachta-książęta pojawili się w Wielkim Księstwie Litewskim.

Księżyc – syn księdza?

Sufiks -it’ь, podobnie jak w słowach królewicz tworzył nazwy odojcowskie, dlatego kъnęž + iťь pierwotnie rzeczywiście znaczył “syn władcy” (pojawia się w tym znaczeniu w Kazaniach świętokrzyskich z XIV w.). Być może przez to, że w średniowieczu słońce nazywane było “magnus dominus”, czyli »wielki pan«, księżyc zyskał nazwę »małego pana«. Jeszce jedna z teorii mówi, że pierwotnie ta nazwa odnosiła się tylko do księżyca w nowiu – to znaczy “młodego” księżyca. W ten sposób słowo to zastąpiło “miesiąc” (por. cz. měsíce), dawną nazwę satelity ziemi.

Żeński odpowiednik księdza

KSIENI
W czeskim żeński odpowiednik księdza „knieni” wywodzi się od „kněz”, określenie to figuruje jako opatka lub księżna w kronice Dalimila. Podobnie w języku polskim tytuł przełożonej żeńskiego klasztoru, „ksieni”, jest wyrazem pokrewnym do „ksiądz” i podobnie jak w czeskim mogło odnosić się początkowo i do księżnej, i do duchownej, zanim powstała forma księżna.

Inne opcje: księżyni, ksiądzka, ksiądza…

Autorzy: Maria Bolek, Paweł Chról