O losach języka jidysz w Polsce

Jidysz, podobnie jak w przypadku innych języków żydowskich wyodrębnił się, gdy społeczności żydowskie zaczynały używać lokalnych języków, które następnie poddały judaizacji (podobnie było np. z językiem Żydów Sefardyjskich, czyli ladino). Jidysz różni się od języka hebrajskiego pod wieloma względami.

Co to za język?

יידיש (jidisz) w języku jidysz znaczy dosłownie żydowski. Uważa się, że jidysz powstał w X wieku, kiedy Żydzi z Francji i północnych Włoch zaczęli migrować i po raz pierwszy założyli duże społeczności na terenach Niemiec (zwane wówczas przez nich Aszkenaz, stąd: Żydzi Aszkenazyjscy). Tam na bazie średnio-wysoko-niemieckiego zaczęli tworzyć własną mowę.

Skąd się wziął ten język?

Od ok. XIIIw., w wyniku wypędzeń, Żydzi migrowali z terenów niemieckich m.in. do dawnej Rzeczypospolitej Polskiej. Poprzez kontakt z językami słowiańskimi na wschodzie jidysz zmienił się z dialektu germańskiego w odrębny język. Zakłada się np., że pod wpływem języków słowiańskich zmieniła się wymowa jidysz, m.in. znacznie uprościł się system samogłoskowy.

Oprócz języków słowiańskich, w języku jidysz występują liczne słowa z języka hebrajskiego, m.in. dotyczące kwestii religii. Z hebrajskiego zapożyczono pismo i dostosowano uwzględniając w zapisie wszystkie samogłoski (poza hebraizmami).

Jidysz, czyli język z własną kulturą

Jidyszysta Max Weinreich stwierdził z przekąsem, że język i dialekt różnią się tylko tym, że język ma armię, która za nim stoi. Przez długi czas jidysz nie uważano za oddzielny język. Walczył o uznanie odrębności od niemieckiego (którego żargonem był nazywany mimo coraz większych, znaczących różnic tak w leksyce, gramatyce jak i wymowie). Były również próby pozbycia się jidysz w procesie asymilacji (Żydzi mieli się dostosować i mówić jedynie językami otoczenia). Ponadto przez wieki hebrajski był tym językiem do celów wyższych, religijnych (potem językiem Izraela), a jidysz miał służyć jedynie komunikacji codziennej.

Codzienność, literatura, kino i inne aspekty życia społecznego doprowadziły do tego, że jidysz stał się językiem z własną kulturą.

Kultura jidysz w Polsce

Jidysz był związany nie tylko z tradycyjnym życiem miasteczek żydowskich. Powstawała w nim zróżnicowana literatura, np. warszawska awangarda jidysz; prężnie rozwijało się też kino. Akcja książek literackiego noblisty I. B. Singera rozgrywała się w sztetlach ziem polskich, skąd sam pochodził.

Literatura w jidysz ma bardzo długą historię sięgającą średniowiecza. Drukiem pierwsza książka w jidysz w druku ukazała się w 1534r. w Krakowie. Aż 70% książek w jidysz z 1923r. zostało wydanych w Polsce. W jidysz przed Holokaustem mówiło 12 milionów Żydów (3/4 spośród wszystkich na świecie), większość z nich żyła w Europie Środkowo-Wschodniej (w tym ok. 3 mln w Polsce).

Podejście do jidysz w Polsce

Niestety, z czasem w Polsce, szczególnie wraz z coraz mocniejszymi nastrojami antysemickimi, wzmacniało się w różnych środowiskach coraz silniejsze przeświadczenie na temat języka jidysz jako języka „dziwnego”. Nazywano go najczęściej „żydowskim żargonem”, „skażoną niemczyzną”, „niemiecko-żydowskim szwargotem”, odbierając mu status pełnoprawnego języka. Największa niechęć miała miejsce w XIX i XX wieku, poczynając od asymilacyjnych zapędów pozytywistów, uznających jidysz za istotną przeszkodę w procesie kształtowania się państwa polskiego. Było to widoczne m.in. w tekstach elit, m.in endecji i nacjonalistycznie nastawionych ugrupowań oraz środowisk liberalnych i lewicowych. Wtedy też zaczął się popularyzować humor parodiujący sposób wymowy (np. wymowa /r/, różne palatalizacje czy skracanie <t+sz> do <cz>) oraz posługujący się prześmiewczo słownictwem z jidysz.

Jednakże, językoznawcy, którzy nie mieli takich uprzedzeń traktowali jidysz jako język. W 1908 Jan Baudouin de Courtenay pisał:
„[N]a dobrą sprawę wszystkie języki można nazwać «żargonami». Zależy to jedynie od tego, pod jakim kątem na nie spojrzymy. Ta kapryśna terminologia zależną jest od gustu, od impresji, od sympatii i antypatii. Dla «istinno-russkogo» (prawdziwego Rosjanina) «żargonem» jest język małoruski, czyli ukraiński, a może nawet i polski. Co więcej, przecież tak zwany «żargon żydowski» jest dla każdego lingwisty oraz dla każdego człowieka nieuprzedzonego, obiektywnie patrzącego takim samym językiem myśli, uczuć, chceń i pożądań jak wszelki inny język.”

Niechciana obecność

W książkach normatywnych na temat polskiego oraz w prasie coraz częściej pojawiały się deprecjonujące jidysz teksty. Jidysz był, na równi z gwarami chłopskim lub regionalnymi, uznawany za gorszy od standaryzującego się języka polskiego, który to z kolei uważany był za „język panów” – jedyny, który pozwalał na subtelną i poprawną mowę. Stąd zakładano, że wszyscy powinni zacząć się posługiwać tylko takim polskim.

Z czasem język stał się jednym z głównych elementów dyskryminacji. Wszechobecność jidysz, literatura i kultura, która się w tym języku rozwijała, nie stanowiła dla negatywnie nastawionych dowodu, że jidysz to pełnoprawny język. Subiektywne wrażenia estetyczne były podnoszone do rangi argumentów przeciwko funkcjonowaniu jidysz w instytucjach kulturalnych. Np. w latach 20. XXw. Kurjer polski wydał pismo gdzie prosił o to, żeby usunąć z filharmonii żargon żydowski.

Język jidysz, mimo wielu trudnych wydarzeń historycznych, przetrwał do dziś, głównie w społecznościach chasydzkich Żydów w różnych częściach świata. W polskim pozostały nam po nim ślady w postaci jidyszyzmów (zobacz wpis na ten temat).