Jidyszyzmy w polskim

Z języka jidysz pochodzą nie tylko słowa odnoszące się specyficznie do czegoś z kultury żydowskiej (np. szabes, szabaśnik, sztetl, tałes, koszerne). Jidyszyzmy w polskim to też wiele słów potocznych, związanych z handlem, czy potrawami (np. bajgiel, cymes – też jako coś dobrego/ smacznego, czulent).

Już samo słowo 'jidysz’ jest z jidysz. Oryginalnie to jidisz, ale dla uniknięcia zmiękczenia poprzedzającej spółgłoski /i/ zmieniło się w /y/. W przeciwnym razie spotkał by go los sziksy, w której sz przez obecność /i/ zmiękczyło się do /ś/. W części zapożyczeń widzimy dialekt polski języka jidysz (np. git a nie gut, melina a nie meluna).

Jidysz od setek lat był obecny na ziemiach polskich jako język mniejszości żydowskiej. I właśnie do jidysz z polskiego przeszło znacznie więcej słów (szczególnie związanych z domem, rodziną, ubraniami…), co pokazuje, że społeczność żydowska – wbrew pewnym stereotypom – nie izolowała się od swojego otoczenia.

W tym wpisie przeczytacie też, dlaczego wiele słów z jidysz przedostało się do gwary więziennej oraz historie innych zapożyczeń, przykładowo bułkę chałkę (też chała) nie łączy nic z „chałą” (odwaloną chałturą), a łapserdak nie jest od „łapek”, tylko od לייב (ciało) + ukr. сердак (serdak, męskie okrycie wierzchnie). Jidyszyzmy w polskim omówione szczegółowo na obrazkach: ksywka, sitwa, chawira, kapcan, mecyje, chucpa, fajny, git, kitel, trefny, belfer, machlojka, fanaberia, ślamazara… Jedno z popularniejszych w polskim słowo „fajny” pochodzi od germańskiego fein!

Jidyszyzmy w polskim: gwary środowiskowe

GWARA WARSZWSKA
Od połowy XIX wieku do II wojny światowej 1/3 populacji Warszawy stanowili Żydzi mówiący głównie w jidysz. Mimo niechęci, o której było w ostatnim poście, przenikanie się różnych grup w trakcie życia codziennego w mieście spowodowało, że niektóre jidyszyzmy w polskim pojawiły się w wyrażeniach dnia codziennego i zostały w polskim na stałe. Wiele z tych słów było jednak popularnych w innych większych miastach, np. Lwowie (słówka na slajdach).

GWARA WIĘZIENNA
Żydzi stanowili zazwyczaj mniejszość w wielu miastach i tworzyli własne społeczności, z tego powodu przed zejściem na drogę przestępczą w przypadku problemów finansowych ratowała ich dobrze zorganizowana opieka społeczna. Stąd też powodem dla używania słów z jidysz w gwarze więziennej było to, że były one niezrozumiałe dla wielu osób i pozwalały grupom przestępczym czy więźniom porozumiewać się między sobą swoistym „kodem”. Być może też stąd wzięło się określenie pies na policjanta (nazywany w gwarze hint, hund). Z czasem, również poprzez książki i filmy kryminalne, rozpopularyzowały się i weszły do polskiego języka codziennego.

Jidysz szczególnie wpływał na polski m.in. w międzywojniu, chociaż wiązało się to też z niechęcią ówczesnych nacjonalistów oraz preskryptywistów językowych, którzy nazywali coś żydowskim wpływem nawet po prostu dla zdeprecjonowania mówienia w jakiś sposób. Do dzisiaj pewne wyrażenia i kalki językowe z jidysz mają łatkę czegoś błędnego.

Słowiańskie języki również miały wpływ na różne elementy jidysz: wymowę, struktury syntagmatyczne, składnię oraz leksykę. Najczęstsze zapożyczenia dotyczyły głównie wszystkim sfer i czynności codziennych, domowych, rodzinnych i czasem zawodowych. Na slajdach wymieniono kilka przykładów, jak np.: לאָנקע‎ lonke (łąka), קאַפּעליוש‎ kapeljusz (kapelusz), וואָנצעס vonces (wąsy), מײַטקעס majtkes (majtki), גאַטקעס gatkes (gatki), טוףען tupen (tupać), נודנע nudne (nudny) oraz zapożyczenia fonetyczne i gramatyczne.

Autorzy: Paweł Chról, Maria Bolek

• Facebook
• Instagram
• TikTok