Jidyszyzmy w polskim

Z języka jidysz pochodzą nie tylko słowa odnoszące się specyficznie do czegoś z kultury żydowskiej (np. szabes, szabaśnik, sztetl, tałes, koszerne). Jidyszyzmy w polskim to też wiele słów potocznych, związanych z handlem, czy potrawami (np. bajgiel, cymes – też jako coś dobrego, smacznego, czulent).

Już samo słowo jidysz jest z jidysz. Oryginalnie to jidisz, ale dla uniknięcia zmiękczenia poprzedzającej spółgłoski /i/ zmieniło się w /y/. W przeciwnym razie spotkał by go los sziksy, w której sz przez obecność /i/ zmiękczyło się do /ś/. W części zapożyczeń widzimy dialekt polski języka jidysz (np. git, a nie gut, melina, a nie meluna).

Warto pamiętać, że język jidysz to nie to samo co język hebrajski (mimo iż również bazuje na alfabecie hebrajskim). Więcej o tym poczytacie we wpisie Klubu Hebrajskiego.

Jidyszyzmy – skąd się wzięły?

Jidysz od setek lat był obecny na ziemiach polskich jako język mniejszości żydowskiej (jeśli chcecie o tym poczytać, zerknijcie do wpisu o historii jidysz). Właśnie do jidysz z polskiego przeszło znacznie więcej słów (szczególnie związanych z domem, rodziną, ubraniami…), co pokazuje, że społeczność żydowska – wbrew pewnym stereotypom – nie izolowała się od swojego otoczenia.

W tym wpisie przeczytacie też, dlaczego wiele słów z jidysz przedostało się do gwary więziennej oraz historie innych zapożyczeń, przykładowo bułkę chałkę (też chała) nie łączy nic z chałą (odwaloną chałturą), a łapserdak nie jest od łapek, tylko od לייב (hebr. ciało) + ukr. сердак (serdak, męskie okrycie wierzchnie). Jidyszyzmy w polskim omówione szczegółowo na obrazkach: ksywka, sitwa, chawira, kapcan, mecyje, chucpa, fajny, git, kitel, trefny, belfer, machlojka, fanaberia, ślamazara… Jedno z popularniejszych w polskim słowo fajny pochodzi od germańskiego fein!

Najpopularniejsze jidyszyzmy i ich etymologie

• ksywka
  Z jidysz כּתיבה (ksive), z hebrajskiego כתיבה (ktiva, 'pisanie’), od כתב (katav, 'pisał’).
• sitwa
  Od שותּפֿות 'wspólnota’, w wymowie standardowej szutfes, dialektalne szitwes שתפוּת‎ (szutafut 'stowarzyszenie’)
• chawira
  Mieszkanie, dawniej dziupla, melina od hebrajskiego חברה (chevra), czyli społeczeństwo, firma. W gwarze warszawskiej funkcjonowało też chewra jako określenie grupy przestępczej.
• chucpa
  Jidysz חוצפּה‎ chucpe, od hebrajskiego חוצפה chucpa (zuchwałość, bezczelność, śmiałość) od aramejskiego חצף‎ chacap. W polskim dawniej funkcjonowała niezgodna z zapisem hebrajskim hucpa.
• siksa
  Od jidysz שיקסע‎ (szikse), czyli kobieta nieżydowska, wywodzącego się z hebrajskiego שקץ‎ szekec (ohyda, nieczysty, przedmiot odrazy).
• mecyje
  Obecnie coś niezwykłego, nadzwyczajnego. Przez jidysz (ironicznie o okazji, interesie, gratce) zapożyczyliśmy to hebrajskie słowo מציאה‎ mecyja (okazja, znalezisko). Rdzeń מ-צ-א powiązany jest z odnajdywaniem, znajdywaniem.
• fajny
  Średnioniemieckie fein, czyli jidysz פֿײַן polski zapożyczył jako fajny.
• git
  Od jidysz גוט (gut), wymawianego w dialekcie polskim git (u > i), ze średnioniemieckiego gut.
• kitel
  Z jidysz kitl קיטל‎, ze średnioniemieckiego kitel (fartuch).
• trefny
  Jidysz טרייף‎ trejf + -ny (niekoszerny), od hebrajskiego טריפה trefa (nieczyste, rozszarpane mięso).
• belfer
  W jidysz בעלפֿער belfer to pierwotnie pomocnik nauczyciela w chederze (szkole żydowskiej). Słowo pochodzi od średnioniemieckiego Behelfer, które powstało od czasownika behelfen 'pomagać’.
• machlojka
  Czyli przekręt, z jidisz מחלוקת‎ machlojkes (kłótnia, sprzeczka), od hebrajskiego מחלוֹקת‎ macholeket o tym samym znaczeniu.
• fanaberia
  Obecnie kaprys, coś wyszukanego, w jidysz פֿײַנע־בריה (fajne-berje) to elegant, strojniś; zbitka średnioniemieckiego fein z hebrajskim בריה berje slangowo 'osoba wpływowa’.
• ślamazara
  Zbitka średnioniemieckiego slim (koślawy, połamany) oraz hebrajskiego mazal מזל (szczęście). Tak powstało jidyszowe szlimazl שלימזל (pech, nieszczęście, niezdarna osoba)

Jidyszyzmy w polskim: gwary środowiskowe

GWARA WARSZWSKA
Od połowy XIX wieku do II wojny światowej 1/3 populacji Warszawy stanowili Żydzi mówiący głównie w jidysz. Mimo niechęci, o której było w ostatnim poście, przenikanie się różnych grup w trakcie życia codziennego w mieście spowodowało, że niektóre jidyszyzmy w polskim pojawiły się w wyrażeniach dnia codziennego i zostały w polskim na stałe. Wiele z tych słów było jednak popularnych w innych większych miastach, np. Lwowie.

GWARA WIĘZIENNA
Żydzi stanowili zazwyczaj mniejszość w wielu miastach i tworzyli własne społeczności, z tego powodu przed zejściem na drogę przestępczą w przypadku problemów finansowych ratowała ich dobrze zorganizowana opieka społeczna. Stąd też powodem dla używania słów z jidysz w gwarze więziennej było to, że były one niezrozumiałe dla wielu osób i pozwalały grupom przestępczym czy więźniom porozumiewać się między sobą swoistym „kodem”. Być może też stąd wzięło się określenie pies na policjanta (nazywany w gwarze hint, hund). Z czasem, również poprzez książki i filmy kryminalne, rozpopularyzowały się i weszły do polskiego języka codziennego.

— Nie widzę powodów, dla których warszawska hewra miałaby się, pchać w tę aferę. To nie ich sprawy, te małe chuligańskie zagrywki.
Tyrmand, Zły

W filmie Vabank pojawiają się m.in. szopenfeldziarze, słowo zapożyczone z jidysz na złodzieja dokonującego kradzieży w sklepie.

Wpływ jidysz na język polski

Jidysz szczególnie wpływał na polski m.in. w międzywojniu, chociaż wiązało się to też z niechęcią ówczesnych nacjonalistów oraz normatywistów językowych, którzy nazywali coś żydowskim wpływem nawet po prostu dla zdeprecjonowania mówienia w jakiś sposób. Do dzisiaj pewne wyrażenia i kalki językowe z jidysz mają łatkę czegoś błędnego. Poniżej kilka przykładów wpływu jidysz na polski:

• charakterystyczne mieszanie samogłosek i oraz y, np. fabrika (‘fabryka’), być się (‘bić się’), ynteres (‘interes’),
• mieszanie spółgłosek dziąsłowych (sz, ż, cz, dż) oraz środkowojęzykowych (ś, ź, ć, dź), np. szniadanie (‘śniadanie’), wreszcze (‘wreszcie’), wierś (‘wiersz’), cięsto (‘często’), wisznia (‘wiśna‘), gdyż jidyszowe „sz” [ʃ] jest wymawiane pomiędzy polskim „ś” [ɕ] oraz a polskim „sz” [ʂ],
• łączenie czasownika potrzebować z bezokolicznikiem, np. potrzebuję zjeść,
• pozostawianie rzeczowników w przypadkach zależnych bez odmiany, a także mieszanie końcówek różnych rodzajów, np. dwa grosz, jechać do Krakowy, dwa procent,
• oraz obecne w wielu memach mame, tate czy słowa z sufiksami zdrabniającymi -l oraz -ele (wymawiane często <eł>, <ełe>), mamełe, tatełe, czy uwielbiany przez internautów pieseł oraz koteł!*

Pieseł od dawna wiedział, że przyrostek -ł jest z jidysz, dlatego jest zaskoczony, że dopiero się o tym dowiadujesz!

Wpływ języków słowiańskich na jidysz

Słowiańskie języki również miały wpływ na różne elementy jidysz: wymowę, struktury syntagmatyczne, składnię oraz leksykę. Najczęstsze zapożyczenia dotyczyły głównie wszystkim sfer i czynności codziennych, domowych, rodzinnych i czasem zawodowych. Oto kilka przykładów leksykalnych (w nawiasie etymologia słowa czasami z rozkładem morfologicznym):

• לאָנקע‎ lonke (łąka)
• קאַפּעליוש‎ kapeljusz (kapelusz)
• וואָנצעס vonces (wąsy)
• מײַטקעס majtkes (majtki)
• גאַטקעס gatkes (gatki)
• טוףען tupen (tupać)
• נודנע nudne (nudny)
• טשיקאַווע czikawe (ciekawy)
  • czasowniki zwrotne
• נודיען זיך nudjenzich (nudzić się)
  • kalki przedrostków/zbitek
• ערבעטן iber|betn (prze|prosić)
• ונטערהערן unter|hern (pod|słuchać)
• פֿארסאדן far|szodn (za|szkodzić)
• הענטשקע hen|czke (hant|czka)

Przykłady zapożyczonych z polskiego wyrażeń i idiomów:

געבען אַ לעקציע
dać lekcję (geben a lekcje)

וואַרפֿן זיך אין די אויגן
rzucać się w oczy (warfn zich in di ojgn)

געזויגן פֿון די פֿינגער
wyssany z palca (gecojgn fun di finger)

האָבן פֿליגן אין דער נאָז
mieć muchy w nosie (hobn flign in der noz)

טאַטע אַון מאַמע
tata i mama (mame un tate)

Słowiańska gramatyka a jidysz

Z języków słowiańskich do jidysz przeszły m.in.:

• szyk zdania z imiesłowem:
  • Jaknev hot geredt niszt glojbendik di ejgene werter. (Jakub mówił, nie wierząc własnym słowom.)

• podział na aspekty dokonany i niedokonany, którego nie wyróżnia się w niemieckim, np.
  • szrajbn ‘pisać’ vs. onszrajbn ‘napisać’

• zdrobnienia
  • -czik
    קליינטשיק klajnczik (mały+czyk)
  • -ke
    האַנטושקע hantuszke 'rączuszka’
  • -ik
    פֿאַרטישיק fartiszik 'fartuszek’
    מאַמעשי mameszi (mamuś, mamusia)
    טאַטעניו tateniu (tatunio)

• sufiksy żeńskie
  • –ke (od -ka)
    לערערכע lererke ‘nauczycielka’
    סטודענטקע studentke ‘studentka’
  • –icha
    וואָלפֿיכע wolfiche ‘wilczyca’
  • –ucha
    קאַפּאָטוכע kapotuche (jak w dziewucha) 'kapota’
  • –ine (od -yna)
    שנײַדערטשינע sznajderczine ‘krawczyna’

Jak wygląda jidysz w zdaniach?

Łączy elementy germańskie, semickie i słowiańskie zarówno wyrazowo jak i składniowo oraz morfologicznie:

• Cała butelka zimnej słodkiej lemoniady to okazja

אַ גאַנצ פֿלעשל קאַלטע זיסע לעמאָניאַדע אַיז אַ מציא

A ganc fleszl kalte zise lemoniade iz a mecyje

• Gdyby babcia miała wąsy, to by była dziadkiem.

אױב די באָבע װאָלט געהאַט אַ באָרד, װאָלט זי געװען אַ זײדע

Ojb di babe wolt gehat a bord, wolt zi gewen a zajde.

• Co stoisz jak golem? [wryty, oniemiały]

וואָס שטייסטו ווי אַ גולם

Wos sztejstu wi a gojlem?

• Powiedz mi mój mały, gdzie są twoi rodzice?

זאָגזשע מיר מיין קליינטשיק, װוּ זײַנען דײַנע טאַטע אַון מאַמע

Zogże mir majn klajnczik, wu zajnen dajne tate un mame?

---

Autorzy: Paweł Chról, Maria Bolek

• Facebook
• Instagram
• TikTok