Język kurdyjski na protestach w Iranie

We wrześniu 2022 roku w Iranie młoda kobieta została śmiertelnie pobita przez policję obyczajowę za nieskromnie założony hidżab. Jaką rolę w tym wszystkim odgrywa język kurdyjski? Znana z hashtagu #mahsaamini (Mahsa Amini), choć tak właściwie nazywała się Jîna (wymawiane Żina) Amini to Kurdyjka, ale kurdyjskich imion nie można używać w Iranie oficjalnie.

Na jej grobie znalazł się napis po kurdyjsku „ژینا گیان تۆ نامری. ناوت ئەبێتە ڕەمز”, co mniej więcej znaczy „Droga Jino, nie umrzesz. Twoje imię stanie się symbolem”. I rzeczywiście po jej śmierci w całym kraju wybuchły największe od lat protesty, podczas których kobiety domagają się swoich praw i zakończenia represji ze strony radykalnie religijnych rządów.

Hasłem, pod którym przebiegają protesty stało się: „Kobieta, życie, wolność”, po persku زن، زندگی، آزادی (Zan, Zendegī, Āzādī), po kurdyjsku ژن، ژیان، ئازادی (Jin, Jiyan, Azadî).

Podajemy transliterację na język angielski, bo hasło w tej formie pojawiało się na międzynarodowych protestach i powstało wiele piosenek o tym tytule. Wymowa jest jednak inna. Jeśli chcecie posłuchać, jak brzmi kurdyjskie hasło, wyszukajcie transliteracji w internecie (np. na youtube).

Hidżab symbolem opresji wszystkich kobiet w Islamskiej Republice Iranu

Na znak (nadal trwających!) protestów, kobiety w Iranie publicznie ściągają hidżab i ścinają kosmyki włosów mówiąc, że jeśli kuszą mężczyzn, to niech sobie je wezmą. Hidżab (حجاب) oznacza dosłownie zakrycie i według islamskiego prawa religijnego (szariatu) ma zasłaniać włosy kobiet przed widokiem mężczyzn spoza rodziny. W Iranie przymus noszenia hidżabu obowiązuje po dojściu do władzy w 1979 roku reżimu ajatollahów, radykalnych przywódców szyickich. Wówczas Iran stał się republiką islamską, a kobiety zostały odsunięte od wielu obszarów życia społecznego.

Język kurdyjski: geneza hasła z protestów

Hasło, które pojawiało się na protestach, powstało podczas kurdyjskich działań wyzwoleńczych na Bliskim Wschodzie. Po raz pierwszy zostało użyte w latach 80. XX wieku przez kobiecy oddział Partii Pracujących Kurdystanu (PKK). Stało się łącznikiem między kurdyjskimi i tureckimi ugrupowaniami feministycznymi. Hasło w wizji PKK podkreśla, że wolność i równość są możliwe dopiero, gdy uwzględni się równą pozycję kobiet. Na Zachodzie rozpopularyzowało się podczas protestów Kurdyjek w Turcji 8 marca 2006 roku, następnie było używane w Rożawie (dosł. Zachód [Kurdystanu]) walczącej przeciwko ISIS podczas wojny w Syrii. W 2015 r. w wielu miastach w Europie funkcjonowało jako oficjalny slogan obchodów Międzynarodowego Dnia Eliminacji Przemocy wobec Kobiet.

Mniejszości i języki Iranu

Pojawiają się głosy, że do surowego potraktowania przypadku Amini, podczas jej pobytu w stolicy Iranu, przyczyniło się również to, że pochodziła z mniejszości.

Szacuje się że Persów w Iranie jest nieco ponad połowę społeczeństwa. Poza oficjalnym perskim, na co dzień używa się wielu innych języków, różnych grup językowych. Irański spis powszechny nie dostarcza informacji na temat etniczności czy języka ludności, ale wg The Ethnologue, obok perskiego (farsi), najczęściej używanymi językami są azerbejdżański, kurdyjski, giliański, mazandarani, luri, beludżi, turkmeński i kilka innych.

Polityka językowa Iranu a język kurdyjski

Już na samym początku religijnego reżimu ajatollah odrzucił możliwość autonomii dla innych grup, twierdząc, że łamałoby to jedność i równość obywateli. Mimo iż po zniesieniu monarchii w konstytucji Iranu znalazł się zapis uznający języki regionalne, niewiele się zmieniło pod względem ich traktowania. Z innego zapisu konstytucji wynika, że obowiązkowym językiem urzędowym i językiem nauczania jest perski. Akademia Języka Perskiego i Literatury zajmuje się wspieraniem języka perskiego i edukacji w tym języku. Oficjalne dokumenty mogą być sporządzane tylko po persku. Dodatkowo, w szkołach jest obowiązek nauki arabskiego jako języka religii islamskiej. Zapożyczenia z języków takich jak angielski czy francuski, postrzeganych jako języki zepsutego Zachodu, są sukcesywnie zastępowane perskimi odpowiednikami przez perską radę językową.

Formy dyskryminacji językowej

Pojawiają się głosy, że poprzez ustanawianie dominacji perskiego, wobec języków mniejszości prowadzona jest niebezpośrednia polityka marginalizacji, stygmatyzacji oraz spychania z przestrzeni publicznej. Językoznawca Jaffer Sheyholislami zauważa, że konstytucyjne zapisy dotyczące innych języków w Iranie są tylko pro forma, gdyż w rzeczywistości języki mniejszości nie są promowane przez państwo. Co więcej, badacz w swoich pracach opisuje przypadki, gdy nauczycielom stosującym kurdyjski zwracano uwagę na obowiązek nauczania po persku. Oprócz tego, w Iranie odnotowuje się ograniczanie środków masowego przekazu w tych językach, poza tym zdarzały się tam np. areszty za gromadzenie książek w języku kurdyjskim.

Zakazane „obce” imiona

W Iranie oficjalnie funkcjonuje zakaz nadawania obcych, to znaczy nieperskich lub nieislamskich imion. W prasie można przeczytać o wielu przypadkach, gdy irańskie urzędy odmawiały oficjalnego nadawania imion, które nie znajdują się na odgórnie zatwierdzonej liście imion. Jest to kolejny element dyskryminacji językowej. Osoby, które są częścią mniejszości, często w dokumentach mają inne imię od tego, którego używają na co dzień. Tak właśnie było w przypadku Jiny: w oficjalnych dokumentach została zarejestrowana jako Mahsa (مهسا), bo to imię dozwolone przez Republikę Islamską, jednak w domu była Jiną (ژینا) i takie imię znajduje się na jej grobie.

---

Autor: Paweł Chról