Język ojczysty w Szwecji to nie szwedzki

Kiedy w Szwecji dyskutuje się na temat języka ojczystego, bardzo rzadko dyskusja ta dotyczy szwedzkiego. Ma to związek z istniejącym w szwedzkich szkołach od końca lat 60. przedmiotem modersmålsundervisning (‘nauczanie języka ojczystego’), który daje uczniom prawo do nauki swojego języka ojczystego, oczywiście jeżeli jest on inny niż szwedzki. 

Historia

Bezpośrednią przyczyną wprowadzenia do szkół tego przedmiotu był wzrost imigracji zarobkowej z Finlandii, co wiązało się w oczywisty sposób z większą ilością fińskojęzycznych uczniów w szwedzkich szkołach. Z biegiem lat szwedzkie społeczeństwo stawało się już tylko bardziej różnorodne i wielojęzyczne. W 1966 r. przywilej nauki języka ojczystego został rozszerzony na inne języki, a w 1977 został on wreszcie zagwarantowany w hemspråkreformen. Według zapisów tej ustawy, jeżeli w danej gminie jest co najmniej 5 uczniów, którzy chcą uczęszczać na zajęcia z danego języka ojczystego, gmina ma obowiązek stworzyć im taką możliwość. Aby mieć prawo do uczenia się języka ojczystego, uczeń musi pochodzić z rodziny, gdzie język ten jest używany na co dzień, albo przynajmniej mieć jednego opiekuna, z którym rozmawia w tym języku. Dodatkowe przywileje mają uczniowie, których językiem ojczystym jest jeden z oficjalnych języków mniejszości narodowych: fiński, tornedalsko-fiński, jidysz, saamski, romani. Członek mniejszości ma prawo do nauki swojego języka, nawet jeśli nie umie w danym języku mówić lub jest jedynym uczniem w gminie, który chce się tego języka uczyć. 

Język ojczysty vs język szwedzki

Możliwość uczenia się swojego języka ojczystego ma według ekspertów/ek od edukacji ogromne znaczenie dla rozwoju tożsamości dziecka. Poza tym według interdependence hypothesis stworzonej przez Cumminsa wysoki poziom kompetencji w języku ojczystym zwiększa szanse na nabycie analogicznych kompetencji w drugim języku. Teorię tę potwierdzają badania. W latach 70. Skutnabb-Kangas badała wyniki w nauce dzieci fińskich imigrantów w Szwecji. Porównała ona wyniki fińskojęzycznych dzieci, które rozpoczęły naukę w szwedzkim systemie edukacji na poziomie przedszkola, z wynikami tych, które uczyły się w fińskich szkołach dwa lata przed podjęciem nauki w Szwecji. Ku jej zaskoczeniu te dzieci, które później rozpoczęły naukę w szwedzkich szkołach, osiągały lepsze wyniki w nauce po szwedzku. Wyniki te obalają mit, jakoby wcześniejsza ekspozycja na kolejny język miała iść w parze z lepszymi wynikami w jego nauce. Do podobnych wniosków doszły Ganuza i Hedman po przeprowadzeniu badań wśród grupy somalijsko-szwedzkojęzycznych uczniów. Badaczki zauważyły między innymi, że lepsze wyniki w czytaniu ze zrozumieniem w języku somalijskim wiązały u tych uczniów się z lepszymi ocenami z języka szwedzkiego. 

Kwestia polityczna

Wyniki tych i wielu innych badań nie przekonują jednak niektórych polityków. Kwestia modersmålundervisning jest już od paru lat szeroko komentowaną kwestią polityczną i nie zabrakło jej również podczas wyborów w minionym roku. W czasie trwania kampanii Rada Języka Szwedzkiego przeprowadziła wśród członków kandydujących partii ankietę dotyczącą polityki językowej. Jednym z pytań było: „Za jak ważną uważasz kwestię edukacji w zakresie języka ojczystego [modersmålundervisning] w szkołach podstawowych i średnich?”. Podczas gdy partie lewicowe i centrowe uznały ją za „bardzo ważną”, partie prawicowe – za „całkiem ważną”, a Szwedzcy Demokraci – za „w ogóle nieważną”. Partia ta zaproponowała całkowite zniesienie modersmålundervisning i zamiast tego przekierowanie zasobów na nauczanie języka szwedzkiego. Ponieważ to właśnie prawicowe partie wygrały zeszłoroczne wybory, przyszłość modersmålundervisning nie jest już tak pewna, jak była jeszcze kilka lat temu. W porozumieniu z Tidö (polityczne porozumienie partii tworzących obecną koalicję rządzącą w Szwecji) zostało zapisane: 

En utredning ska tillsättas med uppgift att se över modersmålsundervisningen i syfte att den inte negativt ska påverka integration eller elevens kunskapsutveckling i svenska språket. De nationella minoritetsspråkens särställning i lagen ska beaktas. [Powinno się przeprowadzić badanie analizujące nauczanie języka ojczystego i tego, czy przedmiot ten nie wpływa negatywnie na integrację lub rozwój umiejętności posługiwania się językiem szwedzkim przez ucznia. Należy uwzględnić specjalny status prawny języków mniejszości].

Zapis ten wywołał reakcję w środowisku badaczy, którzy zajmują się tym tematem, ponieważ hipoteza zaproponowanego przez koalicję badania już dawno została przez nich obalona w niezliczonych badaniach. Co gorsza, upolitycznienie tej kwestii wiąże się z jeszcze większą marginalizacją modersmålundervisning i kwestionowaniem nauczycieli tego przedmiotu w debacie publicznej, co paradoksalnie może negatywnie wpłynąć zarówno na integrację, jak i poziom umiejętności w języku szwedzkim wśród uczniów o pochodzeniu imigranckim.

Szwedzki: inna perspektywa

Bardzo ciekawą kontrinicjatywą w dyskusji o modersmålundervisning jest pomysł Memeta Aktürka Drake’a, wykładowcy języka szwedzkiego jako drugiego języka na Uniwersytecie w Uppsali. W ramach wspólnej inicjatywy Rady Języka Szwedzkiego i Akademii Szwedzkiej pod tytułem Språkvisioner („Wizje Języka”) w zeszłym roku każdy użytkownik języka szwedzkiego miał możliwość przedstawić Radzie i Akademii swoją wizję ulepszenia szwedzkiego społeczeństwa językowego. Jednym z pięciu wybranych projektów był pomysł Drake’a, który zaproponował zmiany w przedmiocie szkolnym moderna språk (języki nowożytne). W ramach tego przedmiotu można uczyć się języka hiszpańskiego, niemieckiego lub francuskiego, co według Drake’a jest nienowoczesne i nie odpowiada realiom dzisiejszej wielojęzycznej Szwecji. Drake wyszedł z propozycją, aby wykorzystać umiejętności nauczycieli języka ojczystego (modersmålslärare) i dać uczniom możliwość uczenia się języków, które słyszą wokół siebie, którymi mówią ich przyjaciele albo którymi się interesują. Ponieważ jest to tylko propozycja, nie wiadomo dokładnie, jak miałoby to wyglądać w rzeczywistości, oprócz tego, że w ramach przedmiotu moderna språk uczniowie mogliby uczyć się na przykład tureckiego, fińskiego czy jidysz. 

Szwedzki jako drugi język

Oprócz modersmålundervisning w szwedzkich szkołach istnieje również przedmiot svenska som andraspråk (szwedzki jako drugi język), w skrócie SVA. Na te zajęcia chodzą: 1) uczniowie, których językiem ojczystym jest język inny niż szwedzki, 2) uczniowie, dla których szwedzki jest językiem ojczystym, ale którzy pobierali naukę poza granicami kraju, 3) uczniowie z pochodzeniem imigranckim, których językiem komunikacji z przynajmniej jednym z opiekunów jest szwedzki. 

SVA jest przedmiotem odrębnym od SVE (od svenska, czyli szwedzkiego), ale jednocześnie równoważnym z nim, a decyzja o tym, czy dany uczeń powinien uczęszczać na SVA czy SVE, należy na poziomie szkoły podstawowej do dyrektora, a na dalszych etapach edukacji – do ucznia. Celem obu przedmiotów jest rozwijanie umiejętności czytania i pisania w języku szwedzkim, a także rozbudzanie zainteresowania uczniów literaturą z różnych czasów i części świata. Są jednak pomiędzy nimi różnice. Nauczyciele SVA nie powinni stawiać przedwczesnych wymagań dotyczących poprawności językowej, a w ramach zajęć uczniowie powinni być instruowani, jak świadomie podchodzić do różnych sytuacji językowych, aby zrozumieć i być zrozumianym/ą. Podczas gdy program nauczania SVE obejmuje sytuację językową w innych krajach nordyckich oraz języki mniejszości narodowych w Szwecji, to nauczanie SVA nie musi obejmować tych obszarów, ale za to powinno się w nim znaleźć porównanie języka szwedzkiego z językiem ojczystym ucznia. Plan SVA pozwala zatem na dostosowanie nauczania do specyficznych potrzeb językowych danego ucznia. 

Badania

SVE jest częścią polityki mniejszościowej, która jest oparta na założeniu, że szkoły powinny zapewnić uczniom równe szanse mimo różnych warunków. Z drugiej strony równość jest też czasami rozumiana jako jednolitość – „wszystkim po równo”. Z tej perspektywy kształcenie SVA może być postrzegane jako świadczące o deficycie w umiejętnościach językowych, co może wzmacniać negatywną kategoryzację społeczną uczęszczających na ten przedmiot uczniów. Powszechna jest opinia, że SVA to przedmiot o niskim statusie. Z badań przeprowadzonych przez Hedman i Magnusson wśród uczniów szkół ponadpodstawowych wynika, że uczniowie wybierali uczęszczanie na SVA, ponieważ uważali, że uczyli się i rozumieli podczas tych zajęć znacznie więcej niż podczas SVE. Uczestniczki i uczestnicy badania szczególnie podkreślały/li wspierające podejście nauczycieli oraz ich umiejętności i chęć wyjaśniania tych samych treści na wiele różnych sposobów. Były to osoby cieszące się dużym zaufaniem i szacunkiem uczniów. Hedman i Magnusson odkryły również pewne różnice w podejściu do SVA pomiędzy uczniami urodzonymi w Szwecji a tymi urodzonymi poza granicami kraju. Dla tej drugiej grupy wybór SVA w szkole ponadpodstawowej był oczywisty. Ci uczniowie, którzy urodzili się w Szwecji, wyjaśniali, że decyzja o uczęszczaniu na SVA nastąpiła automatycznie, bez ich udziału. Wybór SVA zdawał się wzbudzać w tych uczniach poczucie winy z powodu niewystarczających kompetencji w zakresie języka szwedzkiego. I tutaj też kluczowa wydaje się narracja społeczna, temat przyswajania języka szwedzkiego przez osoby obcego pochodzenia nie opuszcza bowiem debaty publicznej, a w niej również nie brakuje radykalnych głosów.

---

Autorka: Alicja Kiełpińska