Język udmurcki

Jak brzmi udmurcki?

Inwentarz fonemów w języku udmurckim wygląda niezwykle swojsko jak na język niespokrewniony z polskim i nie pozostający z nim w historycznym kontakcie. Fonemy ⟨ć⟩, ⟨cz⟩, ⟨dź⟩, ⟨dż⟩, ⟨ś⟩, ⟨sz⟩, ⟨ź⟩, ⟨ż⟩, ⟨ń⟩ i ⟨y⟩ brzmią identycznie jak w języku polskim, a fonem ⟨ł⟩ jak w dawnej wymowie scenicznej. Z obcych polszczyźnie dźwięków można wymienić tylko ⟨t’⟩ [tʲ], ⟨d’⟩ [dʲ], ⟨ö⟩ [ə] i ⟨ku⟩ [kʷ]. Fonemy ⟨c⟩, ⟨dz⟩, ⟨h⟩ i ⟨f⟩ pojawiają się tylko w wyrazach zapożyczonych, co w sumie też częściowo upodabnia udmurcki do polszczyzny, w której /f/ również jest fonemem obcym.

Język udmurcki jak polski?

Patrząc na powyższy zestaw dźwięków, można by oczekiwać, że brzmienie języka udmurckiego będzie podobne do polskiego. Tutaj jednak pojawia się haczyk: fonotaktyka. Język polski znany jest z tego, że lubuje się w wieloelementowych zbitkach spółgłoskowych, zarówno na początku, jak i na końcu sylaby (pstry, krwi, przestępstw, pstrąg, Gdańsk), rygorystycznie natomiast pilnuje tego, w jakiej pozycji i jakim sąsiedztwie mogą pojawić się samogłoski /i/ i /y/, do tego stopnia, że niektórzy uważają je wręcz za pozycyjne alofony jednego fonemu. W języku udmurckim samogłoski nie mają analogicznych ograniczeń w dystrybucji (stąd takie słowa jak: yż ‘owca’, ńyl ‘cztery’, kyźy ‘jak’, baddźym ‘duży’, łijał ‘pień’, niź ‘soból’, dżikytan ‘oszczędność’), natomiast budowa sylaby dopuszcza maksymalnie jedną spółgłoskę na początku i jedną na końcu, z wyjątkiem grup zwarta + /r/ i /r/ + zwarta (tros ‘dużo’, burd ‘skrzydło’ czy nazwa wsi Brangurt). Zatem mimo iż budujemy ze znajomych klocków, to łączymy je w zupełnie inny sposób. W efekcie powstaje brzmienie zupełnie inne, a jednak w jakiś sposób bliskie.

Wymowa

Z ciekawych właściwości udmurckiej wymowy warto jeszcze wspomnieć, że w odróżnieniu od większości języków ugrofińskich, które mają akcent na pierwszej sylabie, udmurcki stawia go niemal zawsze na końcu słowa (jest to najpewniej wpływ tatarskiego). Specyficzny jest też brak słów zaczynających się od /r/, z wyjątkiem świeżych zapożyczeń (rućka ‘długopis’). Wynika to z historycznego przejścia początkowego /r/ w /dź/. Temu procesowi zawdzięczamy m.in. obecną udmurcką nazwę Rosjan – dźućjos.

Język udmurcki – gramatyka

Jak wszystkie języki ugrofińskie język udmurcki jest językiem aglutynacyjnym o rozbudowanej morfologii. Ma dwie liczby, piętnaście przypadków i nie wyróżnia kategorii rodzaju. Posługuje się natomiast kategorią posiadacza (anaj ‘matka’, anaje ‘moja matka’, anajed ‘twoja matka’, anajez ‘jego/jej matka’). Również odmiana czasownika jest bardzo rozbudowana – obejmuje liczbę, osobę, osiem czasów i cztery tryby, a niektóre czasy są nacechowane pod względem ewidencjonalności (todi „wiedziałæm [na pewno]” vs todiśkem „wiedziałæm [podobno, rzekomo, najwyraźniej]”). Przy czym jeśli czasownik jest zanegowany, to koniugacji podlega też wykładnik negacji (um todiśky „nie wiem”, ud todiśky „nie wiesz”, öj tody „nie wiedziałæm”, öd tody „nie wiedziałæś”). 

Ciekawe jest zachowanie wykładnika liczby mnogiej dla rzeczowników. Ma on dwie postaci: -os i -jos. Zgodnie z powszechnymi tendencjami należałoby oczekiwać, że -os będzie pojawiać się przy wyrazach zakończonych na spółgłoskę (unikanie zbitek), a -jos przy słowach zwieńczonych samogłoską (unikanie rozziewu). Tymczasem zasada jest dokładnie odwrotna (adami ‘człowiek’, adamios ‘ludzie’, koczysz ‘kot’, koczyszjos ‘koty’). 

Zapis

Język udmurcki jak niemal wszystkie języki mniejszości narodowych Rosji zapisywany jest cyrylicą, przy czym przyjęte w nim rozwiązania ortograficzne nie najlepiej oddają rzeczywistą strukturę morfologiczną i fonologiczną języka. Dla przykładu wyraz peśanaje ‘moja babcia’ pisze się «песянае», a na morfemy rozbija się jako peś-anaj-e «песь-анай-э», a zatem obie granice międzymorfemowe biegną w poprzek liter. 

Charakterystyczne dla alfabetu udmurckiego jest występowanie aż sześciu liter z umlautem, jednak przy każdej z tych liter diakrytyk ten pełni inną funkcję:

• ж ⟨ż⟩ – ӝ ⟨dż⟩ → inny sposób artykulacji spółgłoski;
• ч ⟨ć⟩ – ӵ ⟨cz⟩ → inne miejsce artykulacji spółgłoski;
• з ⟨z⟩ – ӟ ⟨dź⟩ → inne miejsce i sposób artykulacji spółgłoski;
• о ⟨o⟩ – ӧ ⟨ö⟩ → inna wymowa samogłoski;
• и ⟨i~ʲi⟩ – ӥ ⟨i⟩ → ta sama wymowa samogłoski, inna dystrybucja litery;
• е ⟨e~je~ʲe⟩ – ё ⟨jo~ʲo⟩ → inna wymowa samogłoski, inna dystrybucja litery.

Ale poważnie, jak brzmi język udmurcki?

Z językiem udmurckim najlepiej zapoznawać się na miejscu, w Udmurcji. W stolicy republiki – Iżewsku organizowana jest m.in. letnia szkoła języka udmurckiego dla obcokrajowców. Niestety obecna sytuacja polityczna – ujmując rzecz eufemistycznie – niezbyt sprzyja odwiedzaniu terytoriów wchodzących w skład Federacji Rosyjskiej. Więc gdzie jeszcze można zetknąć się z językiem udmurckim?

Przede wszystkim – Udmurcja muzyką stoi. Najbardziej rozpoznawalną w świecie grupą muzyczną z Udmurcji są Брангуртысь песянайёс (Brangurtyś Peśanajjos). Energiczne staruszki ze wsi Bran wystąpiły w 2012 r. w Konkursie Eurowizji, a w jego w finale zdobyły drugie miejsce. Nie jest to jednak jedyna grupa udmurckojęzyczna, która przebiła się do światowych mediów. Na antenie Programu Trzeciego Polskiego Radia w audycji Strefa rokendrola wolna od angola wielokrotnie można było usłyszeć utwory grupy Silent Woo Goore, grającej w klimatach indie rocka i folk rocka. Teksty ich piosenek (w transkrypcji łacińskiej) wraz z nagraniami i polskimi tłumaczeniami można odnaleźć w serwisie tekstowo.pl. 

W internecie można też znaleźć dwa filmy w języku udmurckim: Uzy-Bory (2011) i Puzkar (2013). Filmy te są koprodukcjami udmurcko-polskimi (udmurccy aktorzy i scenarzyści, polska ekipa techniczna i produkcja). Wobec faktu, że łącznie w języku udmurckim wyprodukowano cztery filmy, można powiedzieć, że połowa kinematografii udmurckiej to też polonika zagraniczne. Polak, Udmurt – dwa bratanki?

Jeśli ktoś natomiast pragnąłby poznać bliżej język udmurcki, to taką możliwość oferuje Uniwersytet Warszawski w ramach przedmiotu ogólnouniwersyteckiego Język i kultura Udmurtów prowadzonego przez Katedrę Hungarystyki.

---

Autor wpisu: Jan G. Kowalski. Pasjonuje się językami – zarówno naturalnymi, jak i sztucznymi. Zna m.in. podstawy takich języków jak węgierski, turecki, fiński, udmurcki, kazachski, japoński, arabski czy klasyczny nahuatl. Na co dzień pracuje w Bibliotece Narodowej, gdzie kataloguje książki z zakresu języko- i jeżykoznawstwa. 🦔

Konsultacja merytoryczna: dr Szymon Pawlas, UW

Korekta: @ztekstem

Podoba Ci się nasza działalność? Możesz postawić nam kawę!