Język białoruski

Według Biełstatu (białoruskiego odpowiednika GUS-u), według spisu powszechnego z 2019 roku, populacja Białorusi wynosi 9,4 mln osób. Z nich 26% wskazało język białoruski jako język codziennego użytku (71% wskazało rosyjski), a jeśli chodzi o język ojczysty – 54% wskazało język białoruski i 42% rosyjski. Trudno powiedzieć, jak te dane mają się do rzeczywistości – zrozumiałe, że statystykom organów państwowych Białorusi trudno wierzyć całkowicie – natomiast wiadomo, że niektóre probiałoruskie media w czasie spisu powszechnego nawoływały do wskazywania języka białoruskiego jako języka codziennego użytku, co ma na celu dodanie białoruskiemu wagi w oczach państwa.

Język białoruski: sytuacja języka

Warto zaznaczyć, że obecnie dokumentacja i procesy biurokratyczne w Białorusi prawie zawsze są prowadzone w języku rosyjskim. Można tu przytoczyć np. proces sądowy nad laureatem Pokojowej Nagrody Nobla w 2022 roku Alesiem Bialackim – w trakcie rozprawy poprosił o jej przeprowadzenie w języku białoruskim, co musiało być mu zapewnione zgodnie z prawem, według którego język białoruski i język rosyjski są w Białorusi równoprawne. Bialacki twierdził, że nie mówi w języku rosyjskim, więc nie mógłby zrozumieć oskarżeń, jednak rozprawa i tak odbyła się po rosyjsku.

Jeśli chodzi o powody, dla których mieszkańcy Białorusi w większości mówią po rosyjsku, można wymienić np. wieloletnią rusyfikację Białorusi oraz trudności w dostępie do edukacji w języku białoruskim. Od 1995 roku państwo sukcesywnie zamyka szkoły z białoruskim jako językiem nauczania. Obecnie w Białorusi po białorusku kształci się jedynie około 11% uczniów. Białoruski został uznany przez UNESCO za jeden z języków zagrożonych wyginięciem.

Charakterystyka

Język białoruski jest językiem wschodniosłowiańskim, obok języka rosyjskiego i ukraińskiego. Uważa się, że najbliżej mu do rosyjskiego (natomiast słownictwo jest w 84% (!) wspólne z językiem ukraińskim), chociaż niekoniecznie oznacza to, że języki te są wzajemnie zrozumiałe. Od rosyjskiego białoruski różni się przede wszystkim słownictwem, fonetyką i czasem fleksją. Jeśli chodzi o słownictwo, to można powiedzieć, że jest ono w podobnym stopniu podobne do polskiego i do rosyjskiego (tzn. jeśli jakieś słowo znacznie odbiega od rosyjskiego odpowiednika, to prawdopodobnie jest bliskie odpowiednikowi z polskiego), chociaż oczywiście zdarzają się słowa, które nie są pokrewne z odpowiednikami z żadnego z tych języków. Również zdarzają się tzw. false friends, czyli słowa jednego pochodzenia, które w białoruskim i polskim czy w białoruskim i rosyjskim oznaczają coś innego. Można powiedzieć, że dla wielu osób z Białorusi nauczenie się polskiego jest łatwiejsze, niż dla osób z Rosji, które nie znają żadnego innego języka słowiańskiego.

Alfabet

Białoruski używa alfabetu cyrylicznego. Kilka znaków charakterystycznych: w odróżnieniu od rosyjskiego i ukraińskiego, nie ma litery и, za to ma i. Ma też jedną unikalną literę – ў. Jest obecna tylko w białoruskim, dlatego możecie ją spotkać na merczu związanym z Białorusią (również w Mińsku przez jakiś czas działała Галерэя Ў). Niektóre litery czyta się jednak inaczej niż w rosyjskim, co może przeszkadzać, jeśli już mówicie w tym języku, np. ц bywa miękkie. W białoruskim również nie ma litery щ, a zamiast niej (np. w słowie боршч ‘barszcz’) – шч (szcz). Rolę rosyjskiej litery ъ pełni apostrof (’). Używa się go np. w imieniu (Дар’я – wymowa: [darja]), ale również w takich słowach jak пад’езд, ін’екцыя, сям’я.

Język białoruski: pisownia

Jeśli chodzi o kwestię pisowni, to czasem się mówi, że w białoruskim w odróżnieniu od rosyjskiego „pisze się tak, jak się słyszy”. Chodzi o to, że w rosyjskim często samogłoski wymawiane nie zgadzają się z tym, co jest na piśmie – np. собака ‘pies’ – wymawia się nie ⟨sobaka⟩, ale ⟨sabaka⟩, czyli o przechodzi do a, kiedy nie jest akcentowane. W białoruskim natomiast o zawsze jest akcentowane, czyli jak coś wymawia się jako a, to raczej tak samo się pisze (сабака, ⟨sabaka⟩). Jeszcze ciekawe jest to, że ё ⟨jo⟩ oraz e ⟨je⟩ przechodzi do я ⟨ja⟩, kiedy jest w pierwszej sylabie przed akcentem (лёд – лядовы).

Język białoruski: fonetyka

Jeśli porównać fonetykę języka białoruskiego z fonetyką polską, można zauważyć, że większość spółgłosek się zgadza, np. tak samo mamy twarde cz czy prawie zawsze twarde r, natomiast odpowiedniki polskich ć, dź, ś i ź to dźwięki [t͡s’], [d͡z’], [s’] i [z’]. Te dźwięki mogą się wydawać podobne do rosyjskich, ale są odrobinę bardziej miękkie. To, co w rosyjskim jest miękkim [t’], w białoruskim zawsze będzie t͡s’. W białoruskim występuje twarde l, wymawia się jak polskie ł teatralne albo rosyjskie twarde л. Jednocześnie istnieje dźwięk odpowiadający polskiemu ł, czyli [w] w IPA – oznaczany jest literą ў. Zwykle ў występuje w ściśle określonych formach słów, w których inaczej (np. w innych przypadkach) byłoby л albo в. Należy też zauważyć, że białoruski dąży do sylaby CV (spółgłoska + samogłoska), dlatego słowo uczeń tłumaczy się jako вучань [ˈvut͡ʂaɲ]. To samo zachodzi np. w słowie ulica (вулiца [ˈ’vulit͡sa]). G (г) w białoruskim jest frykatywne – czyli [ɣ].

Transliteracja imion osób z Białorusi

Wiele osób podpisuje się na FB tak, jak ma zapisane imiona i nazwiska w paszporcie. Mimo że nie ma przymusu stosowania jednej konwencji, to i tak w większości to transliteracja z białoruskiego. Tak więc imię Władysław prawdopodobnie będzie zapisane jako Uladzislau, Tatiana jako Tatsiana, Maria jako Maryia, Daria jako Darya, Katarzyna jako Katsiaryna, Natalia jako Natallia (l się podwaja). Widać tu pewne schematy – np. w białoruskim często można zobaczyć miękkie ць – zapisywane łacinką jako ts – albo ў, które będzie w imionach lub nazwiskach tam, gdzie w rosyjskim czy polskim można by było się spodziewać в/w. Również w imionach i nazwiskach widać przejście e do a w pierwszej sylabie przed akcentem – Siarhei, Aliaksandr. Nazwiska zakończone na -ow, które w transliteracji z rosyjskiego miałyby formę -ov czy -ova, w przypadku Białorusinów często będą zapisywane jako -au czy -ava. Również popularne w Białorusi są nazwiska na -iewicz lub -owicz, i o ile w języku ukraińskim na przykład zapisywałyby się w transliteracji przez y (-evych, -ovych), to w białoruskim to y zostaje i: -evich, -ovich.

---

Autorka: Białorusinka, użytkowniczka białoruskiego, która chciała pozostać anonimowa.

Korekta: Agata @ztekstem

Chcesz napisać dla nas artykuł? Napisz do nas.