Dwujęzyczność nie jest rzadkim zjawiskiem, ponad połowa światowej populacji używa dwóch języków na co dzień (Ansaldo i in., 2008). Ostatnio pisaliśmy o tym we wprowadzeniu do tematu dwujęzyczności, a dziś rozwiniemy wątek i odpowiemy na pytania: jak środowisko wpływa na uczenie się drugiego języka? Jakie czynniki pomagają w osiągnięciu dwujęzyczności, a jakie przeszkadzają?
Odpowiedzi na te pytania mogą okazać się złożone, dlatego w poukładaniu myśli pomoże nam ekologiczna teoria rozwoju Uriego Bronfenbrennera.
Bronfenbrenner był rosyjsko-amerykańskim psychologiem rozwojowym. Nie popierał kierunku, w jakim zmierzała jego dziedzina naukowa, więc w 1974 roku zaproponował model skupiający się na całym otoczeniu dziecka, a nie poszczególnych czynnikach zewnętrznych (Bronfenbrenner, 1974). W następnych dekadach rozwijał tę teorię, którą ostatecznie nazwał bioekologicznym modelem systemowym (Bronfenbrenner, 1977, 1979, 1994; Bronfenbrenner i Morris, 2007). Bronfenbrenner skupiał się na rozwoju człowieka, ale jego teorię można równie dobrze zastosować do wyjaśnienia czynników wpływających na kształtowanie się dwujęzyczności.
Zacznijmy od jednostki – na przyswajanie języka może mieć wpływ wiek dziecka. Czas między pierwszym rokiem życia a okresem pokwitania to tzw. okres krytyczny, czyli optymalny czas przyswajania języka (Kurcz, 2000). Na proces nabywania języka wpływają także niektóre niepełnosprawności dziecka, takie jak zaburzenia ze spektrum autyzmu, specyficzne zaburzenia językowe (SLI) czy zespół Downa (Bird i in., 2016). Dodatkowo osobiste przekonania dziecka na temat dwujęzyczności czy konkretnego języka mogą je zachęcać bądź zniechęcać do przyswajania języka (chociaż te opinie zwykle są spowodowane innymi czynnikami).
W najbardziej oczywisty i widoczny sposób na dwujęzyczność wpływa mikrosystem – najbliższe otoczenie. Najprostszym sposobem na wspomaganie rozwoju dwujęzyczności dziecka jest mówienie do niego w dwóch językach (np. mama po polsku, tata po angielsku). Rodzice to najczęściej pierwsi ludzie, z jakimi dziecko ma kontakt, dlatego możliwość komunikacji z nimi jest dla niego bardzo ważna. Gdy dziecko osiąga wiek przedszkolny, ważny staje się także język, którym posługują się rówieśnicy i opiekunowie. Mikrosystem może mieć również negatywny wpływ na naukę języka – przykładowo, gdy rodzice nie chcą uczyć dziecka języka mniejszości, tylko skupić się na języku urzędowym. Analogicznie – gdy rówieśnicy nie mówią w danym języku, motywacja do jego przyswajania jest mała.
Wpływ egzosystemu na rozwój dwujęzyczności jest pośredni, stale rośnie dzięki mediom społecznościowym. Młodzi ludzie mają motywację, by uczyć się drugiego języka (zwykle angielskiego) ze względu na chęć komunikowania się z innymi i rozumienia treści internetowych. Inne przykłady wpływu czynników egzosystemu to praca rodziców – na przykład zawód konsula lub długoterminowe delegacje firmowe wiążą się z przeprowadzkami całych rodzin, więc często dziecko jest zmuszane do nauki drugiego języka.
Makrosystem i chronosystem dotyczą szerszych kontekstów rozwoju i czynników środowiskowych zmieniających się w czasie. Ich wpływ można określić mianem najbardziej spektakularnego. Czynniki należące do tych systemów dotyczą wielkich populacji ludzi. Przykładowo – islam nakazuje swoim wyznawcom naukę arabskiego, aby rozumieli Koran. Społeczne normy w poszczególnych państwach mogą wymagać dwujęzyczności – w Kanadzie dogadamy się zarówno po angielsku, jak i francusku. Ustawy mogą nakazywać bądź zakazywać używania danych języków – Imperium Brytyjskie kazało Hindusom mówić po angielsku, a Królestwo Francji zmusiło ludność Haiti do mówienia po francusku. Można oczywiście iść w inną stronę – istnieją tzw. ustawy rewitalizacyjne, które mają na celu ochronę i promowanie danego języka (zwykle takiego, który historycznie był zakazywany). Niestety w historii można znaleźć wiele przypadków zmuszania ludzi do porzucenia swojego języka na rzecz innego, bardziej „prestiżowego” (o tym z pewnością jeszcze będziemy pisać).
Można by wyliczać jeszcze wiele czynników wpływających na rozwój dwujęzyczności. Odpowiedź, jak to zwykle w lingwistyce bywa, nie jest jednoznaczna. Na przyswajanie drugiego języka wpływa wiele różnych bodźców zewnętrznych, które są zmienne w czasie i wchodzą ze sobą w interakcję. My skończymy na tym, ale zapraszamy Was do dyskusji – o jakich jeszcze czynnikach nie powiedzieliśmy, a są według Was ważne?
Autor: Igor Zaprzałek, student psychologii, który fascynuje się nauką o języku. Najbardziej interesuje go filozofia języka, języki skonstruowane (conlangi) i socjolingwistyka.
Korekta: Agata Z tekstem
Bibliografia
Ansaldo, A.I., Marcotte, K., Scherer, L., & Raboyeau, G. (2008). Language therapy and bilingual aphasia: Clinical implications of psycholinguistic and neuroimaging research. Journal of Neurolinguistics, 21 (6), 539–557.
Bird, E.K.R., Trudeau, N., & Sutton, A. (2016). Pulling it all together: The road to lasting bilingualism for children with developmental disabilities. Journal of Communication Disorders, 63, 63–78.
Bronfenbrenner, U. (1974). Developmental research, public policy, and the ecology of childhood. Child development, 45 (1), 1–5.
Bronfenbrenner, U. (1977). Toward an experimental ecology of human development. American psychologist, 32 (7), 513.
Bronfenbrenner, U. (1979). The ecology of human development: Experiments by nature and design. Harvard University Press.
Bronfenbrenner, U. (1994). Ecological models of human development. International encyclopedia of education, 3 (2), 37–43.
Bronfenbrenner, U., Morris, P.A. (2007). The bioecological model of human development. Handbook of child psychology, 1.
Kurcz, I. (2000). Psychologia języka i komunikacji. Wydaw. Naukowe Scholar.
