Samogłoski nosowe w języku polskim. Skąd się wzięły?

Samogłoski nosowe różnią się od samogłosek ustnych tym, że w tych pierwszych strumień powietrza przepływa nie tylko przez jamę ustną, ale też przez jamę nosową. W wielu językach, w których są takie samogłoski, powstały one przez upodobnienie się samogłoski ustnej do następującej po niej spółgłoski nosowej. Spójrzmy na słówko ząb:

• rekonstrukcja praindoeuropejska – *gombʰos
• rekonstrukcja protobałtosłowiańska – *zambas
• rekonstrukcja protosłowiańska – *zǫbъ
• współczesny język polski ortograficznie – ząb
• współczesny język polski fonetycznie – /zɔmp/

Czym się różną samogłoski nosowe od ustnych?

Opuszczenie podniebienia miękkiego sprawia, że strumień powietrza przepływa nie tylko przez jamę ustną, ale też jamę nosową.

Samogłoski nosowe we francuskim

Co możemy zaobserwować? Że prasłowiańskie samogłoski nosowe powstały właśnie z sekwencji samogłoska + spółgłoska nosowa. Podobnie było na przykład we francuskim. Spójrzmy na słówko non (pl. 'nie’): nōn /noːn/ (łacina) → non /nɔ̃/ (francuski).

Czym się jednak różnią współczense francuskie samogłoski nosowe od polskich? Otóż francuskie samogłoski nosowe to rzeczywiście są samogłoski nosowe, z kolei w języku polskim wygląda to trochę inaczej…

Samogłoski nosowe w polszczyźnie

Czy we współczesnym polskim są samogłoski nosowe? Otóż nie. Samogłoski nosowe powinny być po prostu samogłoskami wymawianymi z opuszczeniem podniebienia miękkiego. Ę i ą są jednak wymawiane inaczej. W języku polskim mamy do czynienia z tak zwaną wymową asynchroniczną, czyli połączeniem dwóch dźwięków: samogłoski (ustnej lub nosowej) oraz półsamogłoski lub spółgłoski nosowej lub samej samogłoski ustnej. Dodatkowo, wymowa ę i ą zależy od następującego po nich dźwięku, to znaczy od kontekstu, w jakim występują, co przedstawiono w tabelce na następnym slajdzie.

Wymowa samogłosek nosowych w polskim

Przed spółgłoskami zwartymi samogłoski ę i ą zwykle składają się z segmentu ustnego (samogłoska)
i nosowego (spółgłoska) o tym samym miejscu artykulacji co następująca spółgłoska zwarta:

dąb – /dɔmb/

kąt – /kɔnt/

pęk – /pɛŋk/

Przed spółgłoskami szczelinowymi występuje podział na samogłoskę ustną lub z rezonansem nosowym oraz półsamogłóskę nosową:

pląs – /plɔw̃s/

Nosowość zupenie zanika przed oraz <ł>:

klął – /klɔw/

Końcowe -ę zazwyczaj jest zupełnie ustne, u niektórych osób zdarza się wymowa z elementem nosowym /-ɛw̃/:

jadę – /jadɛ/

Wymowa końcowego -ą może się różnić, zależnie od regionu lub innych czynników (w regionalnej wymowie nie ma nic złego!):

idą – /idɔw̃/, /idɔ/, /idɔm/, /idɔw/

Co na to nauka?

Jeśli kogoś interesuje żargon naukowy… Wymowę asynchroniczną ę i ą potwierdzają badania fonetyczne. Co więcej, według najnowszych badań z użyciem artykulografu, powinno wyróżniać się jeszcze jedną fazę przypadającą na moment, w którym rezonans ustny pokrywa się z rezonansem nosowym, co skutkuje w trzech fazach asynchronicznej wymowy tzw. samogłosek nosowych: faza ustna, faza ustno-nosowa oraz faza nosowa. Gdy samogłoski nosowe występują przed spółgłoskami szczelinowymi, fazy artykulacyjne głoski ustnej i nosowej nakładają się na siebie w sposób wyraźny. Dlatego też zazwyczaj podkreśla się wtedy unosowienie samogłoski (zob. Lorenc i Król, 2016).

Zmiana językowa nie jest zła

Zgadujemy z własnego doświadczenia, że wiele z was miało okazję słyszeć narzekania dotyczące różnic w wymowie samogłosek nosowych w języku polskim. Z jednej strony, spotyka się krytykę osób, które wymawiają np. -ę na końcu wyrazów, co bywa określane mianem „hiperpoprawności”. Z drugiej strony, krytykowane są osoby, które nie wymawiają na przykład nosowego -ą w wygłosie (zamiast tego -o lub -om), co przez niektórych jest postrzegane jako „niedbałość” lub niepożądana charakterystyczna cecha wymowy regionalnej.

Czy takie narzekanie ma sens? Czy coś wnosi? Jak powinniśmy mówić? Odpowiedź na pytanie, jak należy mówić, jest złożona i zależy od wielu czynników, takich jak kontekst, indywidualne preferencje, kwestie tożsamościowe związane z pochodzeniem czy cel komunikacji.

Jednak z całą pewnością stygmatyzowania konkretnych sposobów mówienia i narzekanie na wymowę samogłosek nosowych u innych osób nie przyczynia się ani do zrozumienia języka, ani do jego „poprawy”.

Uświadamianie sobie nieprzerwanej transformacji języka, ukazanej przez ewolucję elementów takich jak nosowe samogłoski, podkreśla potrzebę przyjęcia bardziej elastycznego stanowiska wobec językowej różnorodności. To, co dziś uznajemy za standardowe formy wymowy, również kiedyś przeszło swoją metamorfozę, będąc kształtowane przez szereg czynników historycznych, społecznych i kulturowych.

Ta ciągłość zmian pokazuje, że ściśle określone normy językowe mogą ograniczać naturalną dynamikę języka. Przyjmowanie otwartości na lingwistyczną różnorodność i uznawanie nieustannych przemian językowych umożliwia głębsze zrozumienie jego ewolucyjnego charakteru i sprzyja większej tolerancji wobec wariantywności w naszym języku.

---

Autorka: Maria Bolek