Czy wiemy, czym jest wiedza?

Każdego dnia mówimy:

–  „Wiem, że jutro wzejdzie słońce”, 

–  „Wiem, jak się jeździ na rowerze”,

–  „Wiem, że dwa plus dwa to cztery”

Ale co to właściwie znaczy 'wiedzieć’? Czy to tylko nasza pewność? Czy może coś więcej?

Dlaczego w ogóle potrzebujemy precyzyjnej definicji wiedzy? 

Przede wszystkim dlatego, że wiedza jest fundamentem naszego poznania i działania w świecie. To na podstawie tego, co wiemy (lub sądzimy, że wiemy), podejmujemy decyzje, formułujemy teorie naukowe, tworzymy systemy prawne i edukacyjne. Zrozumienie natury wiedzy jest więc kluczowe dla wielu dziedzin życia i nauki.

W tym wpisie przyjrzymy się temu, w jakich kontekstach i znaczeniach używa się słowa „wiedzieć”, „wiedza”, jakie są jej rodzaje i jak ją wyrażamy w języku naturalnym.

Czym jest wiedza? Klasyczna definicja

Klasyczna definicja wiedzy wywodzi się z dialogu Platona „Teajtet”. Mówi ona, że wiedza to prawdziwe uzasadnione przekonanie. 

Taka definicja zawiera trzy istotne elementy: przekonanie, prawdziwość i uzasadnienie.

1. Wiedza jest to przekonanie, a więc myślę, że p oraz myślę, że jest to prawdziwe;
2. To przekonanie jest prawdziwe, a więc nie tylko tak myślę, ale też tak jest w rzeczywistości;
3. To przekonanie jest uzasadnione, a więc muszę mieć jakieś podstawy tak sądzić. Nie mogę przypadkiem nabrać takiego przekonania, np. strzelając podczas testu. Gdy obstawiam jakiś wynik (np. a, b lub c), mogę dobrze trafić nawet nie mając wiedzy, np. gdy nie uczyłem się do testu. 

Czy naprawdę wiemy, czym jest wiedza? Paradoks Gettiera i granice klasycznej definicji

Jednak w XX wieku filozof Edmund Gettier pokazał, że klasyczna definicja wiedzy może być niewystarczająca. W krótkim artykule „Is Justified True Belief Knowledge?” przedstawił przykłady, które formalnie spełniają warunki tej definicji, ale nie pasują do tego, co na co dzień rozumiemy jako wiedzę.

Wyobraźmy sobie taką sytuację: Smith rozmawia z szefem i na podstawie tej rozmowy dochodzi do wniosku, że Jones dostanie awans. 

Dodatkowo, Smith wie też, że Jones ma 10 monet w kieszeni, bo sam to zauważył. Na tej podstawie formułuje przekonanie: „Awans dostanie osoba, która ma 10 monet w kieszeni” mając na myśli Jonesa. 

Co się jednak okazuje? Ostatecznie awans dostaje Smith, nie Jones. Co ciekawe, Smith też miał w kieszeni dokładnie 10 monet – żona rano włożyła mu drobne na lunch, ale on o tym nie wiedział.

Jego stwierdzenie było więc prawdziwe (faktycznie osoba z awansem miała 10 monet), ale doszedł do niego przez przypadek, bazując na obserwacji Jonesa. To nie była prawdziwa wiedza, tylko przypadkowa zbieżność faktów.

Przykład pokazuje, że język może wprowadzać w błąd i tworzyć paradoksy w naszym rozumieniu wiedzy. Smith doszedł do wniosku, że „awans dostanie osoba, która ma 10 monet w kieszeni” – i faktycznie tak się stało. Jednak myślał o Jonesie, a nie o sobie. Jego przekonanie było uzasadnione i prawdziwe, ale trudno nazwać to wiedzą, bo nie przewidział, że to on sam dostanie awans. To pokazuje, że poprawne rozumowanie i prawdziwe zdania nie zawsze oznaczają wiedzę.

W takich przypadkach kluczowe są kontekst i intencje mówiącego. Smith użył opisu „osoba, która ma 10 monet w kieszeni”, który według niego dotyczył Jonesa. W rzeczywistości jednak opis odnosił się do niego samego. Język nie zawsze oddaje to, co naprawdę mamy na myśli, i może prowadzić do odmiennych wniosków niż to, co ktoś chciał wyrazić. W tym przypadku argumentacja Smitha doprowadziła do prawdziwego stwierdzenia, mimo że w jego zamierzeniu za opisem osoby z 10 monetami w kieszeni krył się Jones. Problem Gettiera pokazuje, że kiedy mówimy o kimś na dwa różne sposoby (np. wskazując konkretną osobę lub opisując ją jakąś cechą), możemy dojść do różnych wniosków.

Dodatkowo, warto zauważyć, że Gettier pokazuje, jak nasze rozumowanie może być logicznie poprawne, ale jednocześnie prowadzić do sytuacji, które nie są pełną wiedzą. Paradoks pokazuje, że w takich przypadkach wiedza jest przypadkowa, a nie wynika z pełnego zrozumienia sytuacji. 

Dlatego w rozumieniu zdań musimy uwzględniać nie tylko analizę semantyczną słów, ale także kontekst sytuacji, w której są używane (czyli pragmatykę). Chodzi o to, że to, co mówimy, może zmieniać swoje znaczenie w zależności od kontekstu, w jakim się znajduje. Język nie zawsze działa w sposób dosłowny. Ważne jest zrozumienie tła sytuacyjnego, w którym dane słowa są używane, aby poprawnie interpretować przekaz.

Paradoks Gettiera skłonił filozofów do zastanowienia się nad klasyczną definicją wiedzy, która okazała się zbyt prosta. Pokazuje on, że wiedza to coś więcej niż prawdziwe i uzasadnione przekonanie. Liczy się nie tylko to, co mówimy, ale też, co naprawdę mamy na myśli. Zdania mogą być formalnie prawdziwe (jak „osoba z 10 monetami dostanie awans”), ale jeśli ich znaczenie nie zgadza się z tym, co chcieliśmy powiedzieć, nie spełniają naszych oczekiwań co do wiedzy.

Różne rodzaje wiedzy

Żeby zrozumieć, czym jest wiedza, należy zauważyć, że funkcjonuje kilka jej rodzajów. Jednym z nich jest wiedza przez znajomość i wiedza przez opis. Kiedy myślimy o wiedzy, najczęściej mamy na myśli wiedzę przez opis, czyli taką, którą możemy wyrazić w zdaniach typu „wiem, że coś jest jakieś”. Natomiast wiedza przez znajomość to taka, którą mamy bezpośrednio, bez potrzeby dodatkowego myślenia czy wnioskowania. Mówiąc „znam Warszawę” czy „wiem, jaka jest Warszawa”, mówimy o wiedzy, którą posiadamy przez bezpośrednią znajomość tego miejsca. Każda z tych konstrukcji sugeruje nieco inny rodzaj wiedzy i relacji poznawczej. Do wiedzy przez znajomość należy także znajomość samego siebie, którą uzyskujemy przez introspekcję, czyli wejrzenie w siebie.

Z perspektywy językoznawczej mamy do czynienia z różnymi konstrukcjami, które wyrażają różne typy wiedzy. Dwa główne typy to wiedza propozycjonalna (opisowa) i wiedza proceduralna (habitualna). Wiedza propozycjonalna to wiedza o faktach, którą można wyrazić w zdaniu, np. „wiem, że pada deszcz”. Wiedza ta odnosi się do stwierdzeń o rzeczywistości, które są prawdziwe lub fałszywe. Jest to wiedza „wiedzieć, że” (know-that), ponieważ jest związana z określonymi faktami, które można wyrazić za pomocą zdań.

Natomiast wiedza proceduralna to wiedza o tym, jak coś zrobić, np. „wiem, jak jeździć na rowerze”. Wiedza ta nie dotyczy faktów, ale umiejętności i procedur, które pozwalają nam wykonać jakąś czynność. To wiedza „wiedzieć, jak” (know-how), ponieważ odnosi się do umiejętności praktycznych, które można zdobyć przez doświadczenie, a nie przez poznanie faktów.

Filozof Gilbert Ryle, w swojej książce „The Concept of Mind” z 1949 roku, wprowadził termin „know-how”, zauważając, że często mówimy o wiedzy jak o umiejętnościach, a nie tylko o faktach. Na przykład, kiedy mówimy „umiem jeździć na rowerze”, wyrażamy wiedzę proceduralną. Tak samo możemy powiedzieć „wiem, jak jeździć na rowerze”, co pokazuje, że te dwie konstrukcje są zamienne. Ta wymienność sugeruje bliski związek między wiedzą proceduralną a umiejętnościami, które są częścią naszego doświadczenia.

W skrócie, wiedza „wiedzieć, że” odnosi się do faktów i jest wyrażana w postaci zdań, podczas gdy wiedza „wiedzieć, jak” dotyczy umiejętności i jest związana z naszym doświadczeniem.

Michael Polanyi rozwinął te rozważania w kontekście tzw. wiedzy milczącej (tacit knowledge), którą opisał w swojej książce „Personal Knowledge” z 1958 roku. Polanyi zauważył, że wiele rzeczy, które „wiemy”, nie da się łatwo wyrazić słowami. Na przykład, umiejętność jazdy na rowerze obejmuje wiele elementów, których nie możemy w pełni opisać. Możemy powiedzieć, jak utrzymać równowagę, ale ten opis nie wystarczy, aby ktoś nauczył się jeździć na rowerze. To pokazuje, że język naturalny ma pewne ograniczenia w wyrażaniu niektórych rodzajów wiedzy. Na przykład, łatwo rozpoznajemy znajomą osobę, ale trudno jest nam wyjaśnić, jak to robimy.

Wspólna wiedza (common knowledge) to coś, co często nie jest wprost mówione, ale jest podstawą wielu naszych interakcji społecznych. Na przykład, kiedy mówimy „zamknij okno, bo pada deszcz”, zakładamy, że rozmówca rozumie, dlaczego deszcz wymaga zamknięcia okna. Ta wspólna wiedza (common ground) jest kluczowa dla skutecznej komunikacji. Aby dobrze się komunikować lub koordynować swoje zachowanie (np. wiedzieć, czego się od siebie nawzajem oczekuje), ludzie zwykle potrzebują wspólnego zrozumienia pewnych faktów lub zasad. To zagadnienie jest badane w językoznawstwie z różnych stron, na przykład w teorii ukrytych znaczeń w rozmowach, w badaniach nad różnymi stylami mówienia i w kwestii dopasowania języka do sytuacji.

Stopnie wiedzy skłaniają do zastanowienia się, kiedy możemy uznać coś za wiedzę – czy tylko wtedy, gdy jesteśmy pewni, czy też wtedy, gdy po prostu uważamy, że coś jest prawdą. Język odzwierciedla różne poziomy pewności. Mówiąc, że jestem przekonany, wyrażam większą pewność niż mówiąc, że sądzę lub przypuszczam. Jednak w rozumowaniu logicznym te zdania mogą być traktowane podobnie. Kiedy mówimy, że coś wiem, to również może wynikać zarówno z silnego, jak i słabego uzasadnienia. Poza dosłownym wyrażeniem pewności, język oferuje szereg słów do wyrażenia stopnia pewności, takich jak: „prawdopodobnie”, „może tak być”, „pewnie”. Te wyrażenia wskazują na różny poziom wiedzy. W przykładzie Gettiera nie uwzględniono takich rozróżnień, jak stopień uzasadnienia ani tego, jak pewny był Smith w swoich przekonaniach.

Wśród innych rozróżnień wymienia się wiedzę a priori i wiedzę a posteriori. Dotyczy ono jednak nie samej wiedzy, ale sposobu jej nabycia (źródła wiedzy). Wiedza a posteriori to wiedza, którą uzyskujemy poprzez obserwację, a wiedza a priori poprzedza doświadczenie (np. twierdzenia logiki).

Podsumowanie

Podsumowując, według klasycznej definicji wiedza to prawdziwe, uzasadnione, przekonanie. Taką definicję w wątpliwość poddał po raz pierwszy Gettier w XX wieku. Analizując jego przykłady zwróciliśmy uwagę na to, co one mogą mówić o właściwościach języka. Przyjrzenie się temu, jakie kwestie językowe mogły mogły prowadzić do paradoksu w przykładzie Gettiera, można zauważyć jak język wpływa na nasze rozumienie i wyrażanie wiedzy. Wnioskowanie wydaje się poprawne logicznie, co wskazuje na pewne trudności w wyrażaniu wiedzy w języku. Uznanie za kłóci się z naszymi intuicjami, co wskazuje że sama forma językowa nie gwarantuje rzeczywistej wiedzy.

---

Autor: Paweł Chról, filozof, znawca języków semickich

• Facebook
• Instagram
• TikTok
• Spotify