Język podlaski – znany jako po swojomu, po naszomu, pudlaśki, prosty język, tutejszy czy chachłacki – to wschodniosłowiański język, który wykształcił się na polsko-ruskim pograniczu kulturowym i językowym. Stanowi wyjątkowy zbiór cech językowych, różniący się zarówno od standardowego ukraińskiego i białoruskiego. Posługuje się nim głównie ludność zamieszkująca część Podlasia i Polesia, co czyni go językiem regionalnym, lecz niezwykle bogatej historii.
Język podlaski – jak powstał?
Jako zespół gwar* rozwijał się równolegle do innych wariantów wschodniosłowiańskich. W związku z tym, że teren ten przez wieki zmieniał przynależność państwową i administracyjną, nie wykształciła się dla tego języka jedna jednolita tożsamość (co jest bardzo istotne przy standaryzacji i kodyfikacji). Istniał on i dalej istnieje raczej jako język kontaktów codziennych i domowych na terenach pogranicza (nie tylko w granicach współczesnej Polski, ale też po wschodniej stronie granicy).
Przez niektórych językoznawców gwary podlaskie klasyfikuje się jako warianty zachodniopoleskiego dialektu języka ukraińskiego. Na kształtowanie się tego podlaskiego wariantu miały wpływ m.in. sąsiadujące języki wschodniosłowiańskie, język polski oraz języki bałtyckie (litewski i jaćwieski). Jego charakterystyczne cechy fonetyczne, leksykalne i gramatyczne odzwierciedlają skomplikowane dzieje regionu, które były częścią Wielkiego Księstwa Litewskiego, a później Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Należy zaznaczyć, że klasyfikacja ta nie jest jednoznaczna. Niektórzy badacze uwzględniają szerszy zakres geograficzny, sięgający aż do Augustowa, łącząc tym samym gwary bliższe białoruskiemu i ukraińskiemu w ramach klasyfikacji jednego wschodniosłowiańskiego kontinuum dialektalnego stanowiącego mowę Podlasia.
Język podlaski – problem z klasyfikacją
W związku z tym, że jest to język pogranicza, różne próby przypisania go do jakiejś konkretnej klasyfikacji są trudne. Dodatkowo fakt, że nie ma jednego standardu dla całego obszaru gwar sprawia, że niektórym trudno jest określić, gdzie kończy się granica między tym, co teraz nazywa się językiem podlaskim, a gwarami białoruskimi i ukraińskimi. Współcześnie istnieją próby kodyfikacji tego języka i klasyfikacji go według pewnych ram właśnie pod nazwą język podlaski (czasem pojawia się nazwa mikrojęzyk podlaski stosowana przez Jana Maksymiuka). Założenie tej klasyfikacji opiera się na budowaniu standardu podlaskiego na podstawie gwar występujących w powiatach: bielskim, hajnowskim i siemiatyckim.
Warto jednak pamiętać, że ta klasyfikacja jest stworzona na potrzeby ograniczenia tego języka do jakiegoś obszaru i standardu. W rzeczywistości na obszarze Polski gwary bardzo zbliżone do języka podlaskiego (lub do niego zaliczane) znaleźć do dziś można też powyżej Narwi (chociaż tam występuje już raczej akanie i dziakanie oraz ciakanie przez niektórych uznawane za cechy białoruskie) oraz poniżej Bugu, nawet aż do okolic Włodawy. Co więcej, w związku z tym, że pokrewne gwary występują też na terenie Ukrainy i Białorusi, tam też pojawiają się różne nazwy i opisy tego języka. Na przykład w literaturze można spotkać się z określeniem „język zachodniopoleski”.
Nazwa „język podlaski” jest nazwą stosunkowo nową i nie każdy użytkownik podlaskiego lub pokrewnych gwar jest świadomy jej istnienia. Podczas rozmów z użytkownikami tego wariantu, można usłyszeć raczej takie nazwy jak „po swojomu”, „po naszomu”, „po prostemu”, „tutejszy”, czasem „język chachłacki” (występują też inne nazwy).
Język podlaski – język czy dialekt? Gwara?
Debata na temat tego, czy podlaski powinien być traktowany jako język czy dialekt, budzi wiele emocji zarówno wśród językoznawców, jak i lokalnych społeczności. Problem leży w braku jednoznacznych kryteriów rozróżnienia między tymi dwoma pojęciami. Współczesne podejście do tej kwestii często uwzględnia aspekty pozajęzykowe, takie jak polityka, historia czy czynniki społeczne. Przykładem mogą być języki takie jak serbski, chorwacki czy bośniacki, które mimo niewielkich różnic gramatycznych są obecnie często uznawane za odrębne, podczas gdy jeszcze kilkadziesiąt lat temu traktowano je jako jeden język.
Sytuację podlaskiego komplikuje fakt, że w spisach powszechnych użytkownicy tego języka określają go czasem jako białoruski lub ukraiński (albo nie określają wcale, albo podają jeszcze inne nazwy), co wynika z promowanego kiedyś przekonania, że język musi bezpośrednio wynikać z deklarowanej narodowości.
Jednym z najczęstszych mitów na temat podlaskiego jest przekonanie, że jego różnorodność regionalna uniemożliwia stworzenie standardowej wersji. W rzeczywistości gwary podlaskie można podzielić na wyraźne obszary różniące się głównie szczegółami fonetycznymi. Proces standaryzacji już trwa i, co więcej, przyczynia się do wzmacniania tożsamości językowej regionu. Standaryzacja pozwala na ujednolicenie zasad zapisu oraz wypracowanie form literackich, które mogą być wykorzystywane w edukacji, literaturze i mediach. Taki proces nie tylko utrwala język jako spójny system, ale także wspiera lokalną kulturę, umożliwiając jej bardziej świadome promowanie i ochronę. Tożsamość językowa staje się narzędziem budowania wspólnoty i poczucia przynależności, co ma szczególne znaczenie w kontekście mniejszości językowych i ich walki o uznanie oraz przetrwanie.
Dla osób zainteresowanych – polecamy zajrzeć na stronę svoja.org, gdzie znajdziecie m.in. tłumaczenie Małego Księcia na podlaski i bardzo duży literatury oraz tekstów dotyczących ortografii i standaryzacji podlaskiego.
Mimo braku oficjalnego uznania status podlaskiego jako języka zależy przede wszystkim od woli społeczności, która nim się posługuje. Historia takich języków, jak kaszubski czy śląski, pokazuje, że uznanie języka często wynika z determinacji jego użytkowników, a nie decyzji politycznych czy głosów niektórych szkół dialektologicznych. To właśnie społeczność decyduje, czy ich mowa stanie się odrębnym językiem. Więcej o różnicy między dialektem i językiem pisaliśmy w tym wpisie.
Marginalizacja i zanik języka
Po wojnie, gdy wyznaczono granice współczesnej Polski i nastąpiła władza komunistyczna, nastał trudny czas dla różnych mniejszości. Istniał duży nacisk na powszechną edukację w języku polskim standardowym w szkołach. Poza językiem polskim dopuszczono jeszcze edukację w języku białoruskim na Podlasiu. Utrudniło to transmisję takich niestandardowych języków jak gwary podlaskie – często ich użycie ograniczało się do kontaktów domowych. Przez to też niektórzy kojarzyli te warianty z niższym statusem społecznym. Co więcej, używanie języka wschodniosłowiańskiego na niektórych obszarach wschodniej Polski po wojnie wiązało się dla wielu osób z represjami i przesiedleniami (np. w ramach Akcji „Wisła” na południe od Bugu).
Dodatkowym skomplikowaniem było przemilczenie istnienia tego wariantu w tamtych czasach i promowanie w zamian języka i tożsamości białoruskiej. W efekcie wiele osób, które wcześniej nie utożsamiały się jednoznacznie z żadną narodowością, zostało zmuszonych do przyjęcia nowej tożsamości. Język białoruski również jest językiem wschodniosłowiańskim, jednak różni się od języka podlaskiego. Taki zabieg, obok braku oficjalnego rozpoznania języka podlaskiego, doprowadził w niektórych przypadkach do połączenia się tej tożsamości (także językowej) z używaniem gwar podlaskich.
Procesy urbanizacji i migracji zarobkowej, które nasiliły się w latach powojennych, dodatkowo przyczyniły się do asymilacji kulturowej. Wielu młodych ludzi opuszczało rodzinne wsie, by zamieszkać w miastach, gdzie dominował język polski. Często przez takie osoby podlaskie gwary zaczęły być postrzegane jako niepraktyczne lub wręcz wstydliwe, szczególnie w kontekście aspiracji społecznych i zawodowych.
Oprócz łączenia podlaskiego z językiem białoruskim niektórzy kojarzą go bardziej z językiem ukraińskim i tym samym w deklaracjach np. w spisach powszechnych zaznaczają, że posługują się ukraińskim, choć w rzeczywistości chodzi o podlaski / gwary podlaskie (a nie o literacki ukraiński). W ten sposób bardzo odmienne deklaracje użytkowników tego samego języka ukrywają i utrudniają w oszacowaniu prawdziwą liczbę użytkowników.
Taka sytuacja tożsamościowa, w której język nie jest jednoznacznie przypisany do jednej narodowości, prowadzi do trudności w jego ochronie i rozwoju. Dla niektórych mieszkańców Podlasia identyfikacja z językiem białoruskim lub ukraińskim wydaje się naturalna, dla innych stanowi wymuszone uproszczenie ich złożonej tożsamości kulturowej. Podlaski staje się zatem nie tylko kwestią językową, ale również symbolem walki o uznanie różnorodności i prawa do zachowania lokalnej odrębności.
Ile osób mówi po podlasku?
Według Wikipedii szacuje się, że liczba osób posługujących się gwarami podlaskimi wynosi około 32 tysiące [dostęp: 23.01.2025]. Dane te jednak nie mają żadnego konkretnego źródła, chociaż są podawane przez wszystkie media – warto mieć na uwadze, że to tylko estymacja.
Z danych oficjalnych wynika, że w spisie powszechnym z 2021 roku 3 761 osób zadeklarowało gwary podlaskie jako język używany w kontaktach domowych. W spisie tym zostały one sklasyfikowane jako język polsko-ukraińsko-białoruski. Już wcześniej, w spisie z 2011 roku, gwary te pojawiły się w formie różnych określeń, takich jak „gwara pogranicza polsko-białoruskiego” czy „gwara białorusko-ukraińska”, jednak nie były one formalnie uwzględnione jako osobna kategoria językowa.
Rzeczywista liczba użytkowników gwar podlaskich jest jednak wyższa niż deklaracje bezpośrednie.
W spisie z 2021 roku 55,1 tys. osób zadeklarowało język ukraiński jako używany w kontaktach domowych, co oznacza wzrost w porównaniu z 2011 rokiem, gdy liczba takich deklaracji wynosiła 48,7 tys. Z kolei język białoruski zadeklarowało w 2021 roku 17 tys. osób, podczas gdy w 2011 roku było to 26,4 tys.
Wśród tych deklaracji mogą znajdować się osoby posługujące się gwarami podlaskimi, które z różnych powodów identyfikują swój język jako ukraiński, białoruski lub polski.
Niektórzy mogli w ogóle nie podać żadnego języka, traktując gwary podlaskie jedynie jako dialekt, a nie odrębny język. Inni mogli unikać deklaracji ze względu na wstyd lub brak świadomości językowej.
Z tego powodu rzeczywista liczba użytkowników gwar podlaskich jest trudna do precyzyjnego określenia.
Czy język podlaski jest dialektem polskiego?
Nie, podlaski nie jest dialektem polskiego. Choć termin „język podlaski” może być mylący dla niektórych, odnosi się on do wschodniosłowiańskiego systemu językowego, a nie do dialektów polskiego, które należą do grupy języków zachodniosłowiańskich. Ta fundamentalna różnica w klasyfikacji językoznawczej wynika z przynależności podlaskiego do innej podgrupy językowej, bliższej ukraińskiemu czy białoruskiemu niż polskiemu. Istnieją oczywiście charakterystyczne dla wschodu polski odmiany polszczyzny, jednak częściej nazywamy je podlaskimi gwarami czy dialektami języka polskiego i nie pojawiły się do tej pory żadne ruchy dążące do uznania ich za oddzielny język.
Należy mieć na uwadze, że w tym artykule używamy słowa gwary podlaskie mówiąc o różnych wariantach języka podlaskiego (wschodniosłowiańskiego), a nie o jednej z odmian języka polskiego.
Wiele dla standaryzacji języka i jego rozpowszechniania zrobił Jan Maksymiuk, który od lat prowadzi serwis www.svoja.org – koniecznie zajrzyjcie tam, jeśli zainteresował was ten temat!
Przeprowadziliśmy rozmowę ze Sw@dą i Niczos!
Sw@ada i Niczos zaproponowali do polskich preselekcji Eurowizji piosenkę właśnie po podlasku. Ich piosenka wywołała ogólnopolską dyskusję nad tym językiem. Niektórzy twierdzą, że piosenka „Lusterka” nie jest po podlasku, tylko zbiera w sobie różne elementy wariantów wschodniosłowiańskich (białoruskich, podlaskich i ukraińskich) obecnych na Podlasiu. Sami autorzy widzą w tym jednaka atut: twórczość artystyczna nie jest ograniczona przez ostre ramy klasyfikacyjne, w przeciwieństwie od dyskursu akademickiego. Jeśli chcecie dowiedzieć się, co zainspirowało Nikę i Wiktora do tworzenia właśnie po podlasku, zapraszamy do odsłuchania wywiadu!
*Pochodzenie nazwy „chachłacki”
Używane przez niektórych użytkowników tego języka określenie – „chachłacki” wywodzi się z rosyjskiej nazwy charakterystycznego uczesania kozackiego – хохо́л (czyt.: chachoł), które stało się pejoratywnym określeniem Ukraińców („chachły”). Z czasem termin ten zaczęto stosować do opisu różnych dialektów wschodniosłowiańskich pogardzanych przez carat. Władze rosyjskie uważały wszystkie języki wywodzące się z Rusi jako część języka rosyjskiego. Mianem „chachłackich” określano część z nich, żeby podkreślić ich niższość i sugerując prostszą, „niepoprawną” (odległą od rosyjskiego) wymowę. Dlatego określeniu „chachłacki” towarzyszyły również takie skojarzenia jak: niedbały, nie wiadomo jaki, „nie-język”, mieszanka. Współcześnie określenie nie zawsze jest postrzegane jako pejoratywne, gdyż część użytkowników przyzwyczaiła się do używania tej nazwy między sobą. Jednak ze względu na negatywne konotacje jego pochodzenia, przez innych z kolei bywa odbierane jako obraźliwe.
**Ruski – rozumiany tu w sensie historycznym, odnoszący się do Rusi, a nie Rosji.
*** Używamy słowa “gwara” idąc za powszechnym określeniem w ten sposób języków występujących na mniejszych obszarach np. wiejskich, charakteryzujących się oddzielnymi cechami. Chodzi więc o warianty jakiegoś języka, a nie o umniejszenie jakiemuś językowi do statusu czegoś nie-językowego – mały język to dalej język.
****Chodzi tu o tożsamość podlaską, która dopiero od niedawna klaruje się jako oddzielna tożsamość regionalna w Polsce.
Autorzy:
Maria Bolek, językoznawczyni, antropolożka (Uniwersytet Warszawski)
Paweł Chról, filozof, rodzimy użytkownik wariantu tego języka
Andrzej Żak, językoznawca (Instytut Slawistyki PAN)
Kontakt: portal.o.jezyku@gmail.com
Bibliografia
Barszczewska, N., & Jankowiak, M. (2012). Dialektologia białoruska. Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Dołowy-Rybińska, Nicole. „Etnolingwistyczna żywotność społeczności posługujących się językami kolateralnymi. Ukryta wielojęzyczność Polski?”. Prace Filologiczne, 2024.
Jekaterynczuk, A. „Autoidentyfikacja etniczna i językowa ukraińskojęzycznych mieszkańców Podlasia. Na podstawie badań językoznawczych”. Konteksty Społeczne, 7(1), 24-41, 2019.
Kamusella, Tomasz. „Politics of Language and Nationalism in Modern Central Europe”. Palgrave Macmillan, 2009.
Maksymiuk, Jan. „Język podlaski: w jakim punkcie jesteśmy?”. Svoja.org. Dostęp online: https://svoja.org/hromada/maksymiuk-jan/jezyk-podlaski-w-jakim-punkcie-jestesmy.
Maksymiuk, Jan. „Czy język podlaski jest chroniony przez prawo?”. Svoja.org. Dostęp online: https://svoja.org/artykuly/czy-jezyk-podlaski-jest-chroniony-przez-prawo.
Maksymiuk, Jan. „Kiedy język podlaski „rozszedł się” z językiem ukraińskim?”. Svoja.org. Dostęp online: https://svoja.org [Dostęp: 2020-11-24].
Sadanowicz, Ewelina. „Podlaska wielokulturowość i związane z nią problemy językowe mniejszości narodowych”. Pogranicze. Studia Społeczne, 2018.
„O języku: Czym różnią się język i dialekt?”. O-Języku.pl. Dostęp online: https://www.o-jezyku.pl/2024/03/27/jezyk-i-dialekt-czym-sie-roznia/.

Wszystkie teksty powstające na tej stronie są naszymi autorskimi dziełami. W przypadku cytowania lub inspirowania się nimi, prosimy o podanie źródła.